BRANILI OGNJIŠTA NA VOJNOJ GRANICI: Srbi u Subotici pominju se u Turskim dokumentima iz 16. veka, a brojnost se menjala vremenom

RADE Milin, Radivoje Radoš, Nikša Ninkov, Vučić Dragiša, Vujin Radivoj, Jovan Đuričić, Vujica Vukas, Ilija Vujica...

foto: arhiva

Samo su neki od 49 domaćina koji su u Subotici živeli sredinom 16. veka i koji dokazuju da su Srbi na vojvođanskim prostorima bili mnogo ranije nego što se misli.

Imena ovih doskora nepoznatih srpskih domaćina, popisanih davne 1578. godine, mogu se pronaći u državnom arhivu u Istanbulu i ona na neki način govore da rezultati poslednjeg popisa stanovištva, po kome su Srbi najbrojniji u Subotici, nisu slučajni.

- Kada su Turci u pohodu na Budim i Beč došli i do Subotice, zatekli su naselje na blagoj uzvišici, gde se nalazi današnji franjevački samostan, u kome je živelo slovensko stanovništvo. Po tom popisu može se videti ko je živeo na tom prostoru, čija je etnička pripadnost jasna po ličnim i porodičnim imenima. Turci su popisali 49 "dimova", jer su smatrali da tamo gde se dimi iz odžaka, da je tamo živa porodica i upisan je domaćin koji je plaćao porez - rečeno je na predavanju "Najranija istorija subotičkih Srba" u organizaciji Udruženja Srba u Subotici "Arsenije Čarnojević".

Tursko nadiranje nakratko je zaustavio car Jovan Nenad Crni, koji je 1526. godine sa više od deset hiljada naoružanih vojnika oslobodio deo Bačke, Banata i uspeo da stigne do Srema. Prestonica "carstva", koje je i posle pet vekova jedna od najvećih nepoznanica u nacionalnoj istoriji, bila je upravo Subotica.

Panorama Subotice, Foto D. Dozet

Veći broj Srba prostore Panonske ravnice naseljava posle Velike seobe 1690. godine, pod patrijarhom Arsenijem Trećim Čarnojevićem. Od austrijskog cara Leopolda Prvog dobili su privilegije po kojima su Srbi imali pravo na veru, školstvo i bili su oslobođeni od poreza, a zauzvrat su imali obavezu da se bore protiv Turaka. Tako je nastao i Vojni šanac Subotica, koji je bio pomoriško-potiska vojna granica.

- Gašpar Ulmer je zapisao da je posle oslobađanja od Turaka u gradu živelo oko hiljadu duša, isključivo Srba. Od njih je morala biti organizovana vojna jedinica, odnosno tri bataljona, koji su popunjavali pozicije na vojnoj granici, a na njihovom čelu je bio starešina sa činom kapetana - objasnio je dalje profesor Zoran Veljanović.

- U dokumentima se Srbi nazivaju "Raci non uniti", a u okolnim pustarama kasnije se doseljavaju "Raci katolicorum", odnosno Bunjevci. Vremenom je grad polarizovan, te je severnoistočno od Franjevačkog samostana bio pravoslavni deo, a jugozapadno je bio katolički. Srbe je predvodio kapetan Hadži Radovan Halas, a katolike kapetan Luka Sučić.

Vremenom je verska podeljenost postajala sve veća. Početkom 18. veka subotički bataljon se pripojio centralnom i odlasci na ratišta su bili sve češći. Na čelo Srba, ali i celog šanca, dolazi Arsen Vujić, "naprasiti, osvedočeni srbenda, ali ipak prekaljena vojničina, iskusan i dokazan i nadasve pouzdan" kapetan iz Martonoša. Varnice između pravoslavnog i katoličkog življa, koji je predvodio Jakov Sučić, postaju sve veće. Tada, sredinom 18. veka, odnos pravoslavnog i katoličkog življa bio je 2:1. Srbi su 1710. imali školu, crkvu na mestu sadašnjeg Svetovaznesenjskog hrama, a najstariji nadgrobni spomenik datira iz 1726. i ispisan je starim ćiriličnim pismom ("Ovde počiva rab Božji Dragić Kovačević"). Opisani su kao "visoki stasom, lepi i zdravi ljudi, međutim žene ih još više nadvisuju lepotom".

- Vujić ubrzo dobija komandu da krene na ratište, a za to vreme, trojica najbogatijih Bunjevaca stavljaju u kovčeg 12 hiljada forinti, iz zajedničke kase, i u Budimpešti traže da Subotica ne bude više vojni šanac već građansko naselje - komorska varošica.

Trijumf je bio očekivan i 28. juna 1743. Vojni šanac postaje Sent Marija, a isposlovali su da budući magistrat, uprava varoši, budu isključivo katolici - podsećaju istoričari.

- Pravoslavni živalj nije mogao da prihvati da od slobodnih građana postaju građani drugog reda, ali ipak, zakon je bio jasan - ukoliko žele da budu vojnici, moraju da idu u druge šančeve, a ukoliko žele da ostanu, moraju da se razvojače i plaćaju porez. To tek nisu želeli. Kad su shvatili da ne mogu protiv ugarskih vlasti, 292 porodice, sa prosečno pet duša po domaćinstvu, što je bilo oko trećina varoši, odlaze u Šajkašku. Deo Srba odlazi u carsku Rusiju.

Kada su otišli iz Subotice, Srbi su ostavili iza sebe imovinu vrednu 73.292 forinti, udeo u izgradnji magistrata i škole, 1.000 motika vinograda (od jedne motike rađalo je dva akova grožđa, odnosno 108.000 litara vina)...

Smanjivanje broja

KRAJEM 18. veka u Subotici je bilo oko 4.500 duša, od čega je bilo tri hiljade katolika i 1.500 Srba. Broj srpskog življa je stalno opadao i pred Prvi svetski rat činili su svega deset odsto stanovništva.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije