Mračne tačke glavnog grada

MNOGIM žiteljima glavnog grada nije poznato da u Beogradu i danas postoje stratišta koja su nastala tokom Drugog svetskog rata i neposredno posle njega. Mnogobrojne žrtve nalaze se, ne samo na mestima masovnih stradanja, kao što su Jajinci, nego i ispod centralnih delova prestonice, prekrivene školskim igralištima, stadionima, parkovima...

O mestu i načinu na koji je rat odnosio svoje žrtve, razgovarali smo sa stručnjacima Instituta za savremenu istoriju, dr Milanom Koljaninom i dr Srđanom Cvetkovićem. Pričali smo o periodu od početka Drugog svetskog rata na našem podneblju, do prestanka okršaja i uspostavljanja redovnog, mirnog stanja od maja 1945. godine.

Gestapo naTerazijama

- Za razliku od Hrvatske i Slovenije, koje su kasnije oslobođene, od 20. oktobra 1944. do maja 1945. godine Beograd je već bio slobodan od nemačkih okupatora - objašnjava dr Koljanin.

- Dakle, bitno za našu priču je da je Beograd oslobođen pola godine pre definitivnog okončanja Drugog svetskog rata.

Od samog početka nemačke okupacije postoje privremeni sabirni centri za registrovanje Jevreja krajem aprila 1941. godine. Kako objašnjava dr Koljanin, krajem aprila na teniskim terenima na Kalemegdanu bilo je jedno takvo okupljalište za Jevreje.

- Sedište nemačke policije, bilo je u zgradi Ministarstva pravde, na Terazijama, prekoputa potonjeg bioskopa „Zvezda“. Prvi zatvor Gestapoa bio je u zgradi Okružnog suda u Ulici kralja Aleksandra 5. Ta zgrada je uništena, a nalazila se na današnjem Trgu Nikole Pašića. Upravo u dvorištu tog zatvora ubijena su petorica Beograđana koji su 17. avgusta, kao upozorenje drugima, obešeni na Terazijama. Taj zatvor bio je značajan i po tome što je tu bio zatvoren i patrijarh Gavrilo Dožić.

U leto 1941. godine sedište nemačke policije premešteno je u zgradu Ratničkog doma, današnjeg doma Vojske Srbije. Prema istraživanjima dr Koljanina, u podrumskim prostorijama nekadašnjeg Doma Armije bio je istražni zatvor sa 20 samica.

- Od 9. jula iste godine internirani su prvi zatočenici u novoosnovani logor na Banjici, u zgradi kasarne 18. pešadijskog puka. To je, prvobitno, bio logor za područje Beograda, a zatim i za celu Srbiju. Procene su da je tokom rata samo na ovom mestu bilo zatočeno više od 24.000 ljudi, od kojih je ubijeno oko 10.000.

Istovremeno, Požarna komanda na Tašmajdanu bila je mesto odakle su odvođeni Jevreji na prinudni rad. Nalazila se na mestu gde je danas plivalište. Jednom prilikom, samo 28. jula 1941, 122 zatočenika odvedena su na streljanje.

- Značajan deo ove priče odnosio se na Topovske šupe na Autokomandi - nastavlja dr Koljanin.

- To je bio kompleks koji je delimično služio kao izbeglički prihvatni logor za srpske izbeglice iz NDH i drugih područja. Deo tog kompleksa je 22. jula pretvoren u logor za jevrejske muškarce. Od kraja oktobra tu su dovođeni i romski muški zatvorenici. Do početka oktobra bila je to vrsta radnog logora, jer su zatočenici odatle odvođeni na prisilni rad, a od početka tog meseca, kada su počela masovna streljanja, po užasnoj kvoti od 100 za jednog ubijenog, odnosno 50 za ranjenog nemačkog vojnika ili folksdojčera, logor je pretvoren u „glavni nemački rezervoar jevrejskih i romskih talaca“. Odatle su odvođeni i streljani na nekoliko lokacija u Banatu, pored puta Pančevo - Jabuka.

U zgradi na Obilićevom vencu broj 5 je organizovana Uprava grada Beograda u okviru koje je postojalo Odeljenje Specijalne policije kao najvažnija policijska ustanova okupiranog grada. U potkrovlju te zgrade bio je istražni zatvor Specijalne policije.

Drugi se nalazio u Đušinoj ulici, u današnjoj zgradi Rudarsko-geološkog fakulteta. Tada je to bio krug Gardijske kasarne.

- U sklopu mera za gušenje ustanka, Nemačka komanda je oformila i logor na Sajmištu - dodaje dr Koljanin. - Postojao je plan za izgradnju jednog velikog koncentracionog logora, za desetine hiljada ljudi. Prvobitno je osmišljeno da bude kraj sela Zasavica, ali je ta ideja napuštena zbog poplava i rešeno je da budu iskorišćeni paviljoni Beogradskog sajma.

Kako je to bila teritorija Nezavisne Države Hrvatske, zatražena je dozvola koja je i dobijena, pod uslovom da snabdevanje logora bude iz Srbije, i da ga Nemci obezbeđuju. Tako je ovo mesto bilo apsolutno pod nemačkim rukovodstvom i jurisdikcijom.

- Od 8. decembra 1941. godine logor je počeo da prima prve zatvorenike. Bio je prvenstveno namenjen za jevrejske žene i decu, jer su muškarci već bili pobijeni u Topovskim šupama. Delom je tu bilo i romskih žena i dece, pa je, na kraju, bilans bio da je tu boravilo 6.400 Jevreja, tako što je pobijeno 6.320, i oko 600 Roma, od kojih je u logoru umrlo više od stotinu. Taj logor Nemci su zvali „Jevrejski logor Zemun“ (Judenlager Semlin).

Užasi „dušegupke“

Pošto su nacisti uskoro doneli odluku da Jevreje ne transportuju u logore smrti u Poljskoj, već da ih ubijaju u samoj Srbiji, sredinom marta 1942. godine u Beograd je stigao kamion - gasna komora, koji je zapamćen kao „dušegupka“. Zatvorenici, uglavnom žene i deca su u njemu na krajnje nemilosrdan način bili ubijani do 10. maja 1942. godine. On je bio specijalna gasna komora na točkovima. Zatvorenici bi bili smeštani u tovarni deo, koji je bio hermetički zatvoren, a čim izađu iz logora i pređu pontonski most na Savi, izduvna grana bila bi uvedena u komoru sa zatočenicima, i oni bi do konačnog odredišta bili ugušeni. Potom su ih nacisti zakopavali u već pripremljene rake na stratištu u Jajincima.

- U iste, masovne grobnice u Jajincima su odvodili žrtve iz logora na Banjici, kao i iz beogradskih zatvora, kasnije i iz logora na Sajmištu - kaže dr Koljanin.

- To je bilo centralno stratište gde su dovođene žrtve, ne samo iz Beograda, već i sa celog nemačkog okupacionog područja u Srbiji.

Posle ubijanja jevrejskih zatočenika, logor na Sajmištu bio je pretvoren u Prihvatni logor Zemun. Tu su dovođene desetine hiljada zatvorenika iz Srbije, NDH, i drugih prostora takozvane Jugoistočne Evrope, poput Grčke i Albanije. Zatvorenici su odatle upućivani u druge logore u Nemačku i okupirane zemlje, ali su masovno stradali i u samom logoru, od gladi, mučenja i torture kojoj su bili izloženi. Procene istoričara govore da je tamo bilo zatočeno najmanje 32.000 ljudi, od kojih je 10.363 smrtno stradalo.

- Na samom ušću Save u Dunav, na prostoru od današnje Palate „Srbija“ do Muzeja savremene umetnosti organizovan je još jedan nemački logor, nemačke vojno-privredne organizacije TOT. Tamo je prebačen deo logoraša sa Sajmišta - opisuje dr Koljanin. - To je bilo mesto masovne torture i smrti. Od jeseni 1943, ovo je bilo Nemački prolazni zarobljenički logor („Dulag 172 Semlin“).

Tokom savezničkog bombardovanja 16. i 17. aprila 1944. godine stradao je Prihvatni logor Zemun, a „Dulag 172“ je praktično uništen. Preostali zarobljenici su upućeni u novoosnovani logor za ratne zarobljenike u „Ciglani Milišića“ na Zvezdari, koji je imao naziv „Dulag 172 Belgrad“. Prema podacima kojima raspolažu istoričari, uoči oslobođenja Beograda 1944. godine Nemci su masovno streljali zatočenike iz tog logora, tako što su ih pobili u okolini današnje Astronomske opservatorije na Zvezdari.

- Važno je da ne zaboravimo još nekoliko stratišta iz tog doba, a ona su se nalazila u blizini kamenoloma Kijevo-Kneževac, odakle su sa Banjice i iz drugih logora smrti dovodili osuđenike tokom 1941, zatim za Jevreje iz Banjičkog logora na Bežanijskoj kosi, u naselju Ledine, kao i na hiljade zatočenika Prihvatnog logora na Sajmištu koji su zakopani na Jevrejskom groblju u Zemunu.

„Smena straže“

Borbe za oslobođenje Beograda, oktobra 1944. godine odnele su hiljade žrtava sa svih suprotstavljenih strana. Neki od objekata, koji su u vreme okupacije služili kao sedište policije i kao mesta interniranja, imali su istu namenu i posle oslobođenja.

Banjički logor je ostao sa istom svrhom, samo je ovog puta imao zatvorenike sa druge strane. Tu su bili pripadnici kvislinškog državnog aparata, svi pod sumnjom da su pomagali okupatorima. Deo je bio odveden na streljanje, a deo pušten posle istrage.

- Posle oslobođenja uspostavljena je vlast koja nije bila samo antifašistička već i revolucionarna - počinje priču dr Cvetković. - Odmah posle oslobođenja, u svim gradovima u Srbiji postojao je isti scenario događanja. Tajna policija Ozna („Odeljenje za zaštitu naroda“) uspostavljala bi svoja sedišta u već postojećim policijskim kapacitetima, ili uzurpirajući veće javne zgrade ili privatna zdanja za potrebe istražnih zatvora i svojih sedišta. Potom, već prema često unapred sačinjenim spiskovima ili neproverenim dojavama građana (doušnika), privodila je ljude koji su često bili samo politički ili klasni protivnici od pre rata, simpatizeri poražene strane u građanskom ratu (Jugoslovenske vojske u otadžbini) i onda ih je, pod torturom isleđivala u tim zatvorima, na osnovu metoda već usvojenih od NKVD (Sovjetske specijalne policije).

Često su ljudi bili žrtve torture u samom islednom postupku, gde su ubijani, „iskakali kroz prozor“, ili su zbog povreda ostajali invalidi. Cvetković kaže da je Žinet Todorović „skočila“ kroz prozor, i da je, recimo, njen primer ostao zabeležen.

- Nakon nekoliko nedelja, ređe meseci, provedenih u tim zatovrima, osuđenici su u grupama od po nekoliko desetina, tokom večeri streljani na lokacijama, uglavnom na obodima gradova - dodaje dr Cvetković.- To su bile šume, jaruge, obale reka, parkovi...

Posle streljanja u režiji tajne policije, koja su obavljena od septembra 1944, do februara 1945. godine, u kojima su stradale žrtve bez ikakvog suđenja, lokacije streljanja, odnosno masovne grobnice učinjene su tajnim. O steljanjima su objavljeni selektivni spiskovi u štampi ili na javnim mestima. Svrha spiskova bila je da, s jedne strane zastraši, a da s druge - obeščasti mnoge koji su bili samo politički i klasni neprijatelji. Na taj način je mnogo nevinih stavljeno na istu listu. Oni su bili spojeni sa onima koji su zaista bili ratni zločinci, i koje bi svaka vlast stavila na isti spisak.

- U proleće 1945. godine stigla je naredba sa vrha Ozne sa naznakom da se lokacije „imaju načiniti tajnim“ - dodaje dr Cvetković. - Takozvana fašistička groblja morala su da budu pokrivena parkovima, stadionima, školskim dvorištima...

Revolucionarna (ne)pravda

Ono što je donedavno skoro bilo nepoznato javnosti, otkriveno je posle predaje dokumenata Arhive Državne bezbednosti Arhivu Srbije. Tako naši stručnjaci saznaju da postoje prilično detaljni podaci o streljanju i ostvarivanju „revolucionarne pravde“.

- To su knjige i spiskovi streljanih, knjige „antirevolucionarnih elemenata“, „neprijatelja današnjice“... gde su lokalni partijski i bezbednosni organi imali zadatak da vode pisanu evidenciju.

U Beogradu Ozna zauzima odmah pri oslobođenju zgrade i objekte. Među prvima bila je zgrada u tadašnjoj Maglajskoj ulici na Banjici, koja je najpre oslobođena. Ona je korišćena privremeno, u ratnim uslovima. Tada počinje i „čišćenje“ Dedinja. Po oslobođenju Beograda Ozna je bila organizovana kroz 16 kvartova, i tako je radila. Svaki kvart imao je svoju zgradu gde je bilo sedište službe i istražni zatvor.

Među prvima bila je i zgrada na Senjaku, u kojoj je donedavno bila smeštena „Art“ televizija. U njenoj blizini, prema istraživanjima našeg sagovornika, obavljene su likvidacije između Manastira Vavedenje i stadiona FK Grafičar.

Na Vračaru je bilo još jedno sedište, u Baba Višnjinoj ulici, kao i zatvor Ozne za 14. kvart, u Radničkoj ulici na Čukarici. Žrtve su odatle odvođene na stratišta na Košutnjaku i u Makišu.

- Kad je Beograd oslobođen, uspostavljena su trajna sedišta, sa većim, centralnim zatvorima - dodaje Cvetković. - Zgrada Ozne za Jugoslaviju bila je u zgradi današnjeg Tanjuga. Tamo je imao svoju kancelariju i Aleksandar Ranković. U samoj zgradi bio je istražni zatvor, ali i preko puta u zdanju gde je posle bila studentska menza, legendarno prozvana „Kod tri kostura“.

Sledeća važna bila je zgrada Ozne za Srbiju, na uglu Zmaj Jovine i Braće Jugović, sadašnji Zavod za zaštitu intelektualne svojine pored Prirodnomatematičkog fakulteta. Ona je bila odmah do Glavnog istražnog zatvora, koji se nalazio u zdanju predratne Uprave grada Beograda - zloglasne Glavnjače.

- Neki kažu da su te dve zgrade bile povezane - kaže Cvetković. - Navodno je ispod njih postojao tajni podzemni hodnik koji ih je spajao. Zanimljivo je da, kao spomen-obeležje, na tabli piše kako je ova zgrada izgorela tokom oslobađanja, da je brzo obnovljena i privedena novoj svrsi, ali da joj se nigde ne pominje posleratna namena. Na stotine ljudi je prošlo ovaj istražni zatvor do 1953. godine.

Još jedan veliki istražni zatvor Ozne bio je u Đušinoj ulici, u zgradi u kojoj se danas nalazi Rudarsko-geološki fakultet. Tamo su zatočenici dovođeni iz raznih zatvora, tu su isleđivani i odatle odvođeni na streljanje. Malobrojni među njima posle saslušanja bi bili puštani kući, a značajan broj je poslat na Sremski front.

Preki vojni sud zasedao je u Francuskoj ulici, preko puta Ratničkog doma, današnjeg Doma Vojske.

Skeleti ispod Obilića

- Iz kvartovskih i centralnih istražnih zatvora, dok je trajalo oslobođenje Beograda streljanja su bila česta i u samim kvartovima. Nisu bila masovna, ali su, recimo, bila zabeležena na Kalemegdanu, ispred spomenika Mokranjcu, gde su streljani rečni policajci - beleži Cvetković. - Streljanje uniformisanih lica odigravala su se i u Pionirskom parku, preko puta današnje Skupštine, zatim na košarkaškom igralištu kraj stadiona FK Obilić, dok su na mestu samog stadiona bili pogubljeni nemački vojnici.

U parku kod „Manježa“ smrtna kazna je izvršena i nad Nemcima i nad onima koje je osudila Ozna, a kod današnje Bogoslovije bio je istražni zatvor čije žrtve su ubijene kod sadašnje Hale „Pionir“.

- Najveći broj ljudi iz tih zatvora - kvartovskih Ozni - prema Knjizi pritvorenih za Beograd, koju smo našli u Arhivu DB, interniran je u logor Banjica, gde je vršena klasifikacija zatočenika. Veći deo je streljan, manji je pušten, ali je značajan broj upućen na Sremski front.

- Iz Banjice je odvedeno mnogo ljudi na najveću lokaciju za streljanje od strane „revolucionarnih vlasti“, a to je potez naselja Lisičiji potok - kaže dr Cvetković. - Moguće je da se tamo radi o više jama, koje se prostiru na delu od Ortopedske klinike do ulice Vojislava Vuletića. Tu je sigurno streljano više hiljada Beograđana. Precizan broj je teško utvrditi, jer nisu sačuvane sve knjige streljanih za Beograd. Komisija za tajne grobnice ima precizan podatak da se sigurno radi o 3.500 žrtava, ali to je sigurno donja granica, a prema izjavama i podacima svedoka, verujemo da je tamo ubijeno više od 7.000 ljudi. Tako da je Lisičiji potok sigurno najveća komunistička grobnica u Srbiji.

Kako objašnjava dr Cvetković, „ovaj teror možemo razumeti, ali ga ne smemo opravdati“.

- Odredili su ga, svakako, motiv ratne osvete pobednika zbog žrtava u ratu. Postojala je i percepcija Beograda i Srbije kao monarhističke pročetničke baze, od strane mnogih pripadnika partizanskog pokreta koji su ušli kao oslobodioci. Često su tretirali Beograđane kao kolaboracioniste koji su se pasivno držali tokom okupacije. Sa druge strane, u masovne egzekucije bili su umešani i lični, pa i lukrativni razlozi mnogih organa i pojedinaca koji su se zaklanjali iza vlasti i ideologije, ostvarujući svoje želje na teret žrtava. Svakako je među njima bilo ratnih zločinaca koje bi svaka vlast osudila na smrt.

No, sve to, kako kaže naš sagovornik, ne bi smelo da zamagli činjenica da je ovaj teror bio organizovan od samog vrha vlasti i Državne bezbednosti, u svrhu učvršćivanja vlasti i nametanja revolucionarnog društvenog poretka.

- Prema najnovijim istraživanjima, donja granica broja ubijenih u Srbiji je više od 50.000 ljudi - zaključuje dr Cvetković.- Oni počivaju na više od 211 lokacija, dok ne postoji ni jedno zvanično državno obeležje tim žrtvama.