ISTORIJSKI DODATAK - GRAĐANSKE STRANKE KAO DEKOR: Tokovi političkog života u oslobođenoj posleratnoj Jugoslaviji

PRIPADAJUĆI tipu levice, formiranom na kraju Prvog svetskog rata, Komunistička partija Jugoslavije bila je partija revolucionarne akcije, što je određivalo njen program, metode u radu, broj članova, organizaciju preko koje je sprovodila svoje ideje i širila uticaj.

Usvajanje ustava 1947. godine / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

U poslednjim godinama rata i prvim mesecima mira, u rukama KPJ našla se celokupna vlast (izvršna, vojna, upravna, sudska). Partija je zadržala svoju kadrovsku organizaciju i, po oslobođenju i osvajanju vlasti, nastavila da živi i radi ilegalno i konspirativno.

Radilo se o pokretu koji je bio "politički opijen", jer je od jedne brojno male partije, osuđene od Kominterne neposredno pred Drugi svetski rat kao "leglo imperijalističkih špijuna" izrastao u diva (141.000 članova 1945) i stao uz bok SKP(b) kao najznačajniji faktor u evropskom komunističkom pokretu, najdosledniji "antiimperijalistički" eksponent prema Zapadu, revolucionarno-demokratski centar za Balkan - moćan i sposoban da širi svoje ideje, da ih nameće - što je svojstveno svakoj autentičnoj revoluciji.

Od svoga članstva i funkcionera KPJ je tražila idejnu borbenost, privrženost NOB-u i revoluciji, spremnost da sprovodi partijski program, odanost Jugoslaviji kao državi. Sa naglašenom agresivnošću KPJ je svuda isticala svoj legitimitet borbene antifašističke snage.

Izgrađena na principu demokratskog centralizma, s prevlašću centralističke komponente u svim pitanjima od opštejugoslovenskog i međunarodnog značaja, KPJ se 1945. javljala kao glavni kohezioni faktor u jugoslovenskoj državi. Josip Broz se zalagao za "demokratsku federativnu Jugoslaviju" i nacionalnu politiku izraženu sloganom "bratstvo-jedinstvo".

Andrija Hebrang na Trećem zasedanju ZAVNOHA / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

PARTIZANSKO jugoslovenstvo, kao vid internacionalističke politike KPJ, bilo je u prvim posleratnim godinama temelj političkog i nacionalnog jedinstva. Jugoslovenska država je izgrađivana kao čvrsta i jedinstvena država. Jedinstvena Jugoslavija obezbeđivala je vladajuću poziciju KPJ i njenu jednopartijsku diktaturu.

Država je po svojoj suštini bila centralizovana i partijska. Njom se upravljalo iz jednog centra - Politbiroa CK KPJ. Sve inicijative koje su stizale iz federalnih jedinica u Politbirou su dobijale svoj konačni oblik.

Jugoslovenska federacija bila je tih prvih posleratnih godina lažna federacija. Kruti federalizam je, uz politički monopol i partijski centralizam, odgovarao politici etatizacije svojine i administrativnoj integraciji države u svim sferama društvenog života. Koncept državnog federalizma nije značio i partijski federalizam.

Broz se suprotstavljao idejama da "svaki u svom okviru stvara jednu snažnu federalnu jedinicu". "Mi stvaramo jednu državu Jugoslaviju u kojoj svaki narod ima svoja prava i potpunu ravnopravnost". On je komuniste smatrao "sponom" koja, uz ostalo, sprečava razdore. "Oni moraju biti elemenat koji će ujedinjavati sve u jednu celinu".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Sukob sa ostacima prošlosti

STRUKTURA jugoslovenske države koju je proklamovao Avnoj bila je za komuniste nepromenljiva i neprikosnovena. Sazivanje Ustavotvorne skupštine KPJ je smatrala formalnim činom koji treba da sankcioniše tekovine NOB-a i potvrdi već u praksi oživotvoren model jugoslovenske federacije.

Zakon o Ustavotvornoj skupštini, donet krajem avgusta 1945, stoga je prejudicirao oblik federalnog uređenja i ograničavao suverenost Konstituante. Federalna struktura Jugoslavije smatrana je izrazom uspešnog rešavanja nacionalnog pitanja u ratu i revoluciji. Uspostavljanje pojedinih federalnih jedinica bilo je praćeno afirmacijom mladih nacija i isticanjem njihovih nacionalnih individualnosti i posebnosti. Ideja o dve srpske federalne jedinice - Srbiji i Crnoj Gori, nije imala podršku KPJ.

Pojava građanskih partija bila je uslovljena međunarodnim razlozima koje je vođstvo NOP-a moralo da uvažava i koncesijama koje je moralo da čini. Sporazum Tito-Šubašić i preporuka Krimske konferencije stvorile su zakonsku mogućnost za obnovu rada stranaka.

Postojanje višepartijskog sistema u strukturi Demokratske Federativne Jugoslavije KPJ je smatrala nužnim privremenim stanjem koje zahteva borba za međunarodno priznanje. Istovremeno, u činjenici da građanske stranke bez oslonca na inostranstvo nisu u prilici da ozbiljnije utiču na političke događaje u zemlji, KPJ je videla njihovu nemoć.

GRAĐANSKE partije su, na jednoj strani, bile potrebne kao dekor koji stvara utisak o postojanju višepartijskog sistema. Istovremeno, KPJ je na njih gledala sa netrpeljivošću, označavala ih neprijateljima, "ostacima prošlosti", "stranim agenturama". Ustupanje dela političkog prostora nije značilo pristajanje na partnerstvo u vlasti.

Bilo je poželjno da na javnoj sceni figurira više političkih subjekata ali ne i da oni imaju svoj izgrađeni subjektivitet (organizaciona struktura, isprofilisana ideologija, brojno članstvo, partijska glasila). KPJ je nevoljno uvažavala činjenicu da na političkoj sceni nije sama i, stoga, na svaki način nastojala da postojeće političke partije "utopi" u strukturu JNOF ili sasvim potisne sa političke scene.

Dragoljub Jovanović, u prvom redu sa naočarima, u skupštini 1944. godine / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Otpor političkoj i ideološkoj unifikaciji bio je najizraženiji u Srbiji gde su postojale žive stranačke tradicije. Građanska opozicija je kritikovala nedemokratske postupke vlasti, ukazivala na posledice postojanja nestručnog i ideološkog sudstva, protestovala protiv uspostavljanja veštačkih administrativnih granica, iskazivala neslaganje sa teritorijalnim drobljenjem Srpstva.

Gotovo sve srpske opozicione partije prihvatile su federalnu državu zadržavajući različite poglede na smisao federacije, metode njenog uspostavljanja, broj i granice federalnih jedinica. Demokratska stranka je iz međuratnog razdoblja baštinila sopstveno viđenje jugoslovenske federacije od koga se, u ratnim godinama, nije udaljila.

U pitanju je bio koncept preuređenja Jugoslavije koji uz Sloveniju, Hrvatsku i Srbiju predviđa uspostavljanje Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice. Držeći se tradicije, predstavnici Demokratske stranke su prihvatili Deklaraciju vlade DFJ. Bili su ubeđeni da državnopravni okvir jugoslovenske federacije nije konačan i da tek predstoji definitivno uređenje odnosa i državno ustavnopravno konstituisanje u kome će biti u prilici da participiraju sa svojim programom demokratski ustrojene federacije.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Iluzije opozicije o podeli vlasti

SRPSKE opozicione partije, u tu svrhu, upućivale su zahteve da država mora biti demokratski uređena, sudstvo nezavisno, verske slobode zagarantovane, svaki vid diktature i pritiska odbačen, poštovanje slobode savesti, zbora i dogovora, jezika i kulture osnovna pretpostavka. Donošenjem zakona o slobodi štampe, zbora i govora, slobodnim izborima, građanskoj sigurnosti i drugo Milan Grol je uslovljavao svoje prisustvo u vladi. Osnovnim problemom demokrate su smatrale pitanje slobodnog razvoja svake nacionalne individualnosti u federaciji.

Tražeći jednaka prava federalnih jedinica i autonomnih oblasti demokrate su bile ubeđene da treba čuvati "organsku celinu" državne zajednice. Nedeljivim preduslovom budućnosti jugoslovenske države smatrali su demokratiju, federaciju i jugoslovenstvo. Demokrate su bile protivnici svakog separatizma. Zagovarale su čvrstu državnu zajednicu u kojoj postoji sklad između užeg nacionalnog i opštijeg jugoslovenskog interesa.

Jaša Prodanović i Tito / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Za razliku od komunista, koji su smatrali da je ustavno konstituisanje države formalan čin koji ni u čemu neće promeniti državnu strukturu koju je proklamovao Avnoj, demokrate su verovale da sazivanje Ustavotvorne skupštine predstavlja pouzdani znak da izjašnjavanje o obliku jugoslovenske federacije tek predstoji.

Činjenica da je "krimska preporuka" predviđala da sva zakonodavna akta, koja je doneo Avnoj, budu podneta na ratifikaciju Ustavotvornoj skupštini, podsticala je iluziju da se, legitimnim putem, revolucionarne promene mogu zauzdati, ublažiti a možda i eliminisati. Otuda je dobar deo energija simpatizera i članova Demokratske stranke trošen na utvrđivanje merila po kojima jugoslovenska federacija može biti oblikovana.

U SKLADU sa stranačkim tradicijama za njih nije bilo dileme da Bosna i Hercegovina treba da bude konstituisana kao posebna federalna jedinica. Za Makedoniju su predviđali autonomni status. Bili su ubeđeni da linija Morava -Vardar mora ostati nedeljiva i stoga nisu bili skloni da o Makedoniji razmišljaju kao o zasebnoj federalnoj jedinici. Demokrate su makedonsku nacionalnost dovodile u pitanje ali je nisu odbacivale.

Državni okvir Crne Gore demokrate nisu sporile ali su sumnjale i protivile se politici koja je dekretom nastojala da projektuje crnogorsku nacionalnu individualnost i da afirmiše crnogorsku narodnost. Za njih je crnogorsko pitanje postojalo kao državno i političko, ali ne i kao nacionalno pitanje.

Milan Grol, prvi s leva, do njega Tito i Kardelj

Iluzije o transformaciji režima i podeli vlasti sa komunistima definitivno su kod demokrata nestale početkom avgusta 1945. Dijametralno suprotni pogledi na osnovna politička pitanja, protest protiv zakona koji ograničavaju ili poništavaju osnovna građanska prava, otpor politici koja demantuje "sporazume o definitivnom uređenju zemlje" i osporava "osnovna načela" na kojima su načinjeni, nepristajanje na "tehničko sprovođenje" komunističke politike "kao već osveštane, neprikosnovene, koja isključuje svako podvajanje mišljenja", rezultiralo je Grolovim istupanjem iz vlade 18. avgusta 1945.

I druge srpske građanske političke stranke prihvatile su federativno uređenje države. Među njima je bila i Narodna radikalna stranka, tradicionalni protivnik "složene državne zajednice" i zagovornik jedinstvene države sa razvijenim samoupravama. U brizi za budućnost srpskog naroda i njegovih teritorija radikali su upozoravali vlast da u budućnosti treba da vodi računa o istorijskom karakteru teritorija i tradicijama stanovništva koje stupa u okvire novih federalnih jedinica.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Komunistička železna kontrola vlasti

SVEST o državnoj zajednici, po njihovom mišljenju, trebalo je razvijati oprezno, bez upotrebe preživelih i nedemokratskih metoda. Radikali su zahtevali poštovanje imena "naših naroda", njihovih posebnosti, "stečenih odlika", pisma, vere, tradicija. Posebnu pažnju radikali su posvećivali činjenici da u dobro uređenoj državi moraju postojati tri vrste vlasti - "zakonodavna, izvršna i sudska, ali nezavisne jedna od druge".

U administrativnom uređenju države oni su se zalagali da centralna državna vlast u svojoj nadležnosti ima poslove spoljne politike, vojske i mornarice, finansija, monetarnog sistema, pošte i telegrafa, saobraćaja, pravosuđa, socijalnog staranja. Sve ostalo je trebalo da bude u rukama federalnih jedinica.

Socijalistička partija Jugoslavije se zalagala za čuvanje tekovina narodnooslobodilačke borbe. Stranka je prihvatala republikanski i federativni oblik države i smatrala da sva "krupna unutrašnja politička pitanja treba rešavati u Ustavotvornoj skupštini, slobodno izabranoj od svih punoletnih građana oba pola".

Socijaldemokratska partija je isticala da republikanski oblik vladavine i federativno uređenje zemlje pogoduje nacionalnom razvoju jugoslovenskih naroda i obezbeđuje državno, narodno i privredno jedinstvo i napredak zemlje. Republikanci su pozdravljali ukidanje monarhije. Rezerve koje su imali prema federaciji koju je uspostavio Avnoj ogledale su se u zahtevima da Skoplje i Kumanovo pripadnu Srbiji. Ne sporeći osnovanost uspostavljanja federalne jedinice Crne Gore, republikanci su osporavali tezu o postojanju crnogorske nacije.

Savezna skupština u poratnim godinama / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije i Stevan Kragujević

U NjIHOVOM viđenju budućnost jugoslovenske države dovodila je u pitanje primena principa o samoopredeljenju naroda sa pravom na otcepljenje i preterano izjednačavanje u pravima naroda i nacionalnih manjina. Princip samoopredeljenja naroda sa pravom na otcepljenje smatrali su štetnim.

Poseban protest Jaša Prodanović je iskazivao prema "železnoj kontroli" celokupnog života kojeg komunisti nijednog trenutka nisu bili spremni da se odreknu. Narodna seljačka stranka (Dragoljub Jovanović) se zalagala za Jugoslaviju kao državnu celinu smatrajući da u njoj značajnu kohezionu i objediniteljsku ulogu igra Josip Broz. Stranka je Jugoslaviju doživljavala kao "sponu" između Istoka i Zapada.

U činjenici da jugoslovenska država onemogućava sukob "između saveznika sa Zapada i naše sovjetske braće" i, na taj način, obezbeđuje "mir na Balkanu, mir u Srednjoj Evropi i mir u svetu", Dragoljub Jovanović je nalazio opravdanje i nužnost njenog postojanja. Pokušaji opozicionih stranaka da na osnovu Deklaracije o slobodnoj Evropi usvojenoj na Krimskoj konferenciji, obezbede podelu vlasti sa KPJ nisu dali nikakvog rezultata. Privremena vlada, u kojoj je deo opozicionih stranaka učestvovao, bila je suštinski potčinjena Politbirou CK KPJ. Privremena narodna skupština nije promenila program i sastav AVNOJ-a čijim je transformisanjem nastala.

Političke partije su jedino uz oslon na inostranstvo obezbeđivale svoj opstanak. Građanski političari bili su ljudi bez uticaja u političkom životu zemlje. Nominalno uključeni u aparat vlasti oni nisu bili u mogućnosti da vlast vrše u skladu sa svojim političkim ubeđenjima niti da na vođenje unutrašnje i spoljne politike utiču svojim političkim idejama. Slobodna razmena političkog mišljenja je sasvim izostala.

Preporučujemo

Društvo

0 5

ISTORIJSKI DODATAK - TITOV STRAH OD SRBIJANSKIH DIVIZIJA: Dogovor Staljina i Čerčila ključan za ishod jugoslovenske revolucije

04. 12. 2021. u 17:14

Društvo

0 5

ISTORIJSKI DODATAK - IGRA KARATA BRITANACA I RUSA: Plan za iskrcavanje saveznika i martovski pregovori 1943. sa Nemcima

03. 12. 2021. u 17:14

Društvo

2 3

ISTORIJSKI DODATAK - PALITI KUĆE KULACIMA: Ideološke razlike koje su dovele do rata između partizana i četnika

02. 12. 2021. u 17:14

Društvo

0 3

ISTORIJSKI DODATAK - PARTIZANI I ČETNICI STVORILI BROZA I DRAŽU: Prvi srpski otpor nemačkoj okupaciji bio je politički a ne oružani

01. 12. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije