Pevanje je trajnije od našeg zaborava: Antologija poezije o Prvom svetskom ratu

POEZIJA o Prvom svetskom ratu počela je da nastaje već u prvim ratnim danima, a piše se i danas. Od cerskih, drinskih i kolubarskih borbi, albanskih i krfskih stradanja, izgnaničkih dana i neugasle čežnje za otadžbinom, ispitivanje smisla i važnosti tih događaja u potonjim vremenima, poeme i zbirke učesnika, a zatim i pesnika kasnijih generacija u poslednjih 100 godina upisivale su se u naše književno i kulturno pamćenje. Ovo ističe dr Aleksandar Jovanović, sastavljač "Antologije poezije o Prvom svetskom ratu", koju je nedavno objavio "Službeni glasnik".

To je, inače, tek drugi antologijski izbor ove vrste, prvi je izašao 1926, a priredili su ga Mladen St. Đuričić i Mirko Damnjanović, rezervni oficiri. Jovanović je 56 pesama od 29 autora dao hronološki omogućivši da se prati tok pevanja o Velikom ratu u trajanju od 104 godine. Na prvim stranicama su narodne pesme "Šumadinac pali top" i "Crni vrhu, kraju od Srbije", ispevane najverovatnije 1914. i 1915, povodom obaranja austrijskog aviona hicem sa zemlje i žestokih borbi na Drini.

Najstarije autorske pesme, Ave Serbia i "Horda" Jovana Dučića, i "Među svojima" Vladislava Petkovića Disa, objavljene su na Krfu 1916, a najmlađa pesma je "Plava grobnica - Vido" Milosava Tešića, prvi put obnarodovana u ovoj antologiji. Dve pesme, Vladimira Stanimirovića i Vojislava Ilića Mlađeg su epitafi uklesani na spomenicima, posle kojih sledi pesma "Umiranje" Gavrila Principa, krik mladog čoveka razapetog između opredeljenja za kojim je pošao i ličnog udesa.

Slom i slavu rata, ističe antologičar, najličnije su osetili Dis i Milutin Bojić i o tome pevali jezikom čistog lirizma, stišanog i grozničavog. Prvi u pet pesama iz 1916. od kojih je verovatno najuspelima "Među svojima", svojevrsna vizija porodične večere u porobljenoj Srbiji i nemo obraćanje supruzi. Drugi, uglavnom poznat po "Plavoj grobnici", autor je i "Pesama bola i ponosa" (1917), najznačajnije zbirke pesama nastale tokom rata. Kao i Bojić, i Rastko Petrović je prešao Albaniju i stigao do Krfa gde je objavio svoje "Kosovske sonete". Veliki avangardni pesnik je deceniju kasnije napisao poemu "Veliki drug" na kojoj je radio i dopisivao je takoreći do smrti.

Drugačiji ratničiki pesnički put imao je Miloš Crnjanski koji je u zbirci "Lirika Itake" (1919) ispevao prvu pesmu o Gavrilu Principu u srpskoj poeziji. Nekoliko godina kasnije, podstaknut hodočašćem na Krf, ispevao je i poemu Serbia bez koje bi, naglašava Jovanović, srpska poezija o Prvom svetskom ratu bila lišena jedne od najsloženijih rodoljubivih emocija. Posle Drugog svetskog rata pisci su polazili od sasvim drugačijih inspiracija, a najistrajniji u odanosti ovoj temi bio je, danas nažalost pomalo zaboravljeni, Branko V. Radičević (1925--2001) svojim krajputaško-ratničkim pesmama.

Aleksandar Jovanović / Foto Z. Jovanović

U njima se otkida od realnosti i pred nas izlazi svet pešadinaca i artiljeraca, prvopozivaca i trećepozivaca, njihovih predaka i sinova, u vremenskom i prostornom poretku koji istovremeno ukida i čini neprolaznom granicu između ovoga i onoga sveta. Na crnohumornu i pomerenu sliku pevanja ovog autora o ratu, nadovezuje se Ljubomir Simović (1935), u čijim se pesmama sjedinjuju potomci i preci, a zemlja ("Seoba Srbije") više ne zna da li ima ikojeg drugog puta osim u nebo.

Nekoliko antologijskih pesama ispisali su i Ivan V. Lalić (1931-1996) i Milosav Tešić (1947), koji su se nadovezali na slavnu Bojićevu poemu.

- Izuzetan je slučaj da jedna poema podstakne druge dve, zajmeći im svoj naslov, stihovno-strofičnu organizaciju, tematsko-motivski sadržaj i evokativni ton. "Plava grobnica" Milutina Bojića (1917), već odavno potvrđena književnim i kulturnim pamćenjem, nastavlja se u "Plavoj grobnici" Ivana V. Lalića (1989) i "Plavoj grobnici - Vido" Milosava Tešića (2018). A, opet, sve tri poeme su neponovljive, ispevane u najdubljoj saglasnosti s poetikom svojih autora i idu u same vrhove srpske književnosti. Ono što je umirući pesnik slutio nad krfskim vodama, nastavili su moderni pesnici sedam i deset decenija kasnije, ne bez melanholije i gorčine, ali sa istim otadžbinskim osećanjem neprekinute povesti. Ove tri poeme u sebi objedinjuju i nose osnovne motivske i smisaone tokove srpske poezije o Prvom svetskom ratu - zaključuje Aleksandar Jovanović, i najavljuje skorašnje novo, dopunjeno i definitivno izdanje ove antologije.

Milutin Bojić i Stanislav Vinaver

RATNI DRUGOVI

UZ Antologiju u istoj knjizi objavljena je i zbirka "Ratni drugovi" Stanislava Vinavera, o kojoj Jovanović kaže:

- Doživljaji rata, lična sudbina i pesnikova poetička otvorenost u postavangardnoj fazi doveli su do ove knjige objavljene 1939. godine. Reč je očito o onoj vrsti knjiga koje se dugo nose u sebi, a onda se objave sa velikim umetničkim i moralnim olakšanjem. Zbirka sadrži 33 pesme i sve su, osim završne, portreti autorovih ratnih drugova. U dvema su, kao zalog autentičnosti, Vinaverov otac Avram, inače lekar, i sam pesnik. Ovom knjigom Vinaver je najsnažnije povezao iskustvo moderne evropske umetnosti sa srpskom književnošću i kulturom i, nije patetično reći, utkao svoju sudbinu u sudbinu naroda u kojem je rođen. "Ratni drugovi" su najbolja pesnička zbirka o Prvom svetskom ratu i jedna od najboljih i najmodernijih pesničkih knjiga srpske poezije uopšte.