Propaganda važna “kao oči u glavi”

KAKVA je bila uloga stranog filma u političkom i društvenom životu Jugoslavije u prvoj deceniji posle rata? Koliko je njihovo prikazivanje uticalo na svest ljudi, na život Beograđana, ali i na političke odluke u periodu između 1944. i 1955. godine? Ovom temom bavio se istoričar Milan Dević, a saznanja do kojih je došao pretočena su u knjigu “Između zabave i propagande”, koju je nedavno objavio Filmski centar Srbije.

Autor knjigu zasniva na objavama iz tadašnje štampe, filmskim kritikama i bioskopskom repertoaru i pokazuje koliko je u tek uspostavljenoj komunističkoj vlasti bila važna sedma umetnost.

- Posle oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1944, bilo je potrebno vreme da bi se bioskopske sale osposobile za prikazivanje filmova. Vlasti su to požurivale, smatrajući film najboljom, najmasovnijom i najbržom propagandom - piše autor u svojoj knjizi.

Već 4. novembra u “Politici” je izašla prva najava za bioskop “Jadran”, sa jednim filmom na repertoaru “Duga”.

- Bio je to sovjetski film o nemačkom nečoveku - zapisao je tada komentator lista “Borba”.

Do kraja 1944. u Beogradu je proradilo 18 bioskopa, koji su na repertoaru imali većinom sovjetska ostvarenja. Prvi američki film u posleratnom Beogradu bio je “Serenada ljubavi” sa Dženet Mekdonald u glavnoj ulozi. Komunistička partija Jugoslavije je pitanju filma prilazila kao najmoćnijem sredstvu “prosvećivanja naroda”, a zbog manjka filmskih kopija postojala je i direktiva da se “čuvaju kao oči u glavi”.

- Kinematografija je kao umetnost masa bila najbolje propagandno sredstvo i mogla je uveriti narod da je SSSR najbolji, najveći i najiskreniji savetnik i zaštitnik nove države - piše Dević.

Posle nacionalizacije 1946. svih 16 bioskopa ušlo je u sastav Gradskog preduzeća za prikazivanje filmova (koje je 1954. preimenovano u “Beograd-film”). I dok vlast nastavlja sa forsiranjem sovjetskih filmova i “kolektivnih odlazaka na projekcije”, publika se tome odupire i radije bira američka dela. Cenzura je ovu kinematografiju proglašavala “reakcionarnom, bljutavom, bezidejnom i štetnom”, ali uzalud, jer se na vrhu liste 1954. našao “Doktor Erlih”, za koji je scenario napisao Džon Hjuston.

ČAROBNA ESTER VILIJAMS POČETAK 1951. bio je u znaku kulnog ostvarenja “Bal na vodi”. Dević se poziva na svedočenje uglednog novinara Bogdana Tirnanića koji je u svojoj knjizi “Beograd za početnike” govorio o velikom uticaju filma i Ester Vilijams na celu generaciju. - Divljenje Beograđana izazivala je i čistoća kristalnih bazena, u kojima se ljudi kupaju i kad nisu prljavi i pored kojih se piju kokteli neobičnih imena - pisao je Tirnanić.

- Nasuprot ostalim američkim filmovima koji imaju cilj da truju duše i moral, Čaplin ustaje protiv takvog odnosa prema čoveku i protiv čitavog sistema imperijalizma - zapisao je tada kritičar lista “Narodni student”.

Uz francuske, britanske i čehoslovačke naslove, 1948. su se prvi put posle rata na repertoaru beogradskih bioskopa našli i nemački filmovi, poput “Ubice među nama”.

Preokret u prikazivanju stranog filma donela je 1949, kada je jugoslovensko rukovodstvo počelo da govori o reviziji marksizma u SSSR-u. Iako se i dalje uvoze ruski filmovi, američka kinematografija dominira listama gledanosti sa naslovima poput “Zimskog doba”, “Plinskog svetla”... U beogradske bioskope polako se vraća britanski film, dok italijanska kinematografija doživljava pravu renesansu.

Autor Milan Dević period od 1950. do 1952. naziva “dobom kinematografske religije” koje donosi značajne novine. Povećava se broj bioskopa i posetilaca, a, istovremeno, prvi put nije uvezen nijedan sovjetski film. Dominira “američka struja”, a slede britanska, italijanska i francuska. Od deset najgledanijih u 1950, čak sedam stiže iz SAD, među kojima su na vrhu “Lice jedne žene” i “Nezaboravna pesma”.

I cenzori su tih godina imali pune ruke posla, a mnogi kultni naslovi, poput “Građanina Kejna”, bili su prvo zabranjeni, a onda kasnijim odlukama odobreni. I dok francuski i britanski film kritika doživljava kao “bezbojni”, italijanska kinematografija dobija hvalospeve, posebno remek-delo Vitorija de Sike “Kradljivci bicikla”. Kritika hvali i Hjustonove filmove “Blago Sijera Madre” i “Džunglu na asfaltu”, mada je ovaj poslednji “zbog štetnog uticaja” ubrzo skinut sa repertoara.

Dominacija američkog filma nastavlja se i 1952, a među deset najgledanijih samo jedan film nije iz SAD. Zanimljivo je da je te godine najveću zaradu zabeležio kultni film Lorensa Olivijea “Orkanski visovi”, snimljen 1939. godine, a tada premijerno prikazan u beogradskim bioskopima. I dalje se pomno prati italijanska kinematografija, piše se o filmskom gradu Ćinećita, Džini Lolobriđidi, ali i “golim nogama Silvane Mangano” u filmu “Gorki pirinač”.

Period od 1953. do 1955. autor je označio kao “pobedu komercijale”, jer bioskopskim repertoarima dominiraju komercijalni, uglavnom američki filmovi. Iako su na beogradski repertoar stigli sa više od decenije zakašnjenja, gledaoce osvajaju stari naslovi, poput Hičkokove “Rebeke” i kultnog “Prohujalo sa vihorom”. Publika tog vremena počinje da otkriva nove kinematografije, poput indijske, meksičke, ali i japanske, zahvaljujući Kurosavinom filmu “Rašomon”.

Devićev filmski osvrt na ovu posleratnu i istorijski prelomnu deceniju još jednom je pokazao kolika je snaga kulture, ali da je, baš zbog svog značaja u društvu, sama kultura podložna zloupotrebama.