JUGOSLAVIJA NIJE BILA SLUČAJNOST ISTORIJE: Od "misije sabiranja Srba" do zajedničke države Južnih Slovena

GODINA 1918. predstavljala je značajnu prekretnicu u životu Evrope i sveta.

Foto: Muzej istorije Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije , Arhiv Srbije, Arhiv "Borbe" i "Novosti", privatna arhiva porodice Jovanović iz Užica, Tviter i Vikipedija

Završetak Prvog svetskog rata označio je kraj jednog istorijskog doba i početak novog vremena. Sa starim dobom nestala su tri velika carstva - nemačko, austrougarsko i rusko, i propale tri velike dinastije Hoencolerni, Habzburzi i Romanovi. Novo vreme iznedrilo je mlade nacionalne države, među kojima i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Jugoslovensko državno ujedinjenje, ostvareno decembra 1918, bilo je rezultat svetskog rata, a novonastala Kraljevina SHS činjenica složene političke stvarnosti međuratne Evrope. U pitanju je bila velika nacionalna revolucija sprovedena u znaku "narodnog jedinstva", proces suprotstavljen inerciji usitnjavanja i "balkanizacije" prostora okupljenog u granicama novonastale države. Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je sa značajnim zakašnjenjem. Povezani istovetnim južnoslovenskim etnicitetom, Srbi, Hrvati i Slovenci bili su podeljeni brojnim nacionalnim specifičnostima. Novu državu, od prvog trenutka, potresali su nacionalizmi njenih naroda-nacija i izražena težnja Hrvata, ali i Slovenaca, za formiranjem posebne nacionalne države.

Jugoslovensko ujedinjenje, kako pokazuju istraživanja istoričara, nije bilo "slučajnost istorije" već plod dugog istorijskog razvoja u trajanju dužem od jednog veka i težnje da se svi Srbi nađu pod zajedničkim državnim krovom. Nacionalnu svest srpskog naroda prevashodno je oblikovala borba za nacionalno oslobođenje. Od razdoblja nacionalnog preporoda, jezičkih reformi i integracije, izgrađivanja političkog identiteta o sebi, promene u socijalnoj strukturi tradicionalnog društva, izrastanja nacionalnih ustanova i elite formirane na evropskim uzorima i oblikovane evropskim uticajima do stvaranja zajedničke države Južnih Slovena, pređen je dug put. Političkoj volji za stvaranjem jugoslovenske države suprotstavljali su se struktura društva koje nije bilo moderno, geografija tla, ekonomija, kultura, istorija. Austrougarska monarhija bila je osnovna prepreka svakom obliku nacionalne emancipacije na Balkanu i generator narastajućih sukoba mladih balkanskih naroda-nacija.

POLITIČKI POKRETI Srba u XIX veku, bilo da su bili konzervativni, liberalni ili socijalistički, nastojali su da "misija sabiranja Srba" bude dovršena. U tu svrhu, kako primećuje još Vasa Čubrilović, "uloženo je mnogo kulturnih napora, političke borbe i lomljenja otpora i spoljnih i unutrašljih sila..." Energija koja je pritom oslobođena direktno je potirala postojanje velikih carstava i obezvređivala "pravila" koja su na Balkanu propisali Beč i Carigrad, London i Moskva.

Nikola Pašić i kralj Petar Karađorđević 1910. u Rusiji/Foto: Muzej istorije Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije , Arhiv Srbije, Arhiv "Borbe" i "Novosti", privatna arhiva porodice Jovanović iz Užica, Tviter i Vikipedija

Habzburško carstvo, Otomansko carstvo i samostalne države Srbija i Crna Gora predstavljale su tri razdeljene zone u kojima se srpstvo razvijalo. U okviru Dvojne monarhije Srbi su bili pomešani sa katolicima i muslimanima i potčinjeni austrijskoj kruni (Dalmacija), mađarskoj upravi (Hrvatska, Slavonija i Mađarska) i austrougarskoj vlasti (Bosna i Hercegovina). Na prostoru Osmanlijskog carstva bili su sukobljeni sa turskim i albanskim stanovništvom i razdeljeni u više sandžaka. Sazrevanje u okviru nacionalno i verski homogene Srbije i Crne Gore bilo je sasvim osobeno, u mnogo čemu slično, ali i različito. Nacionalni pokreti, zasnovani na idejama filozofije racionalizma i na ubeđenju da jezik sačinjava osnovu nacije, odredili su pravce političkog angažmana. Oslonjen na Rusiju, sa dve samostalne države srpski narod je, iako razdrobljen u okviru više država, bio u prednosti nad ostalim južnoslovenskim narodima i tako gotovo predodređen da oko svoje matice i u skladu sa svojim političkim tradicijama, izvrši "sabiranje srpskih i hrvatskih zemalja".

Ideja jugoslovenskog ujedinjenja imala je osnov u zajedničkom južnoslovenskom etnicitetu i jezičkoj bliskosti Srba i Hrvata. Ipak, uz bliskost koja je integrisala, "žilavo" su opstajale razlike - konfesionalne, političke, dijalekatske, kulturne, regionalne, iskustvene, stečene dugim životom u okviru tuđih država.

ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE - PRVI KORAK KA VELIKOM RATU

SRBIJA JE POČETKOM XX veka odbacila četvrt veka dugu (1878-1903) ekonomsku i političku vezanost za Austrougarsku monarhiju. Svojim postojanjem, ugledom, vojnim i ekonomskim jačanjem, otporom "zatvarala" je put na jugoistok, jedini pravac gde je Austrougarska monarhija mogla da se iskaže kao velika evropska sila. Srbija je u XX vek zakoračila sa nacionalnim programom koji je predviđao usmeravanje nacionalnih energija ka jugu (oslobođenje od Turske) i zapadu (zaposedanje Bosne i Hercegovine).

Samovoljnim raskidom jednog međunarodnog ugovora, Austrougarska monarhija je aneksijom Bosne i Hercegovine učinila prekretnicu sa koje je Evropa krenula ka ratu. Aneksija je za Habzburšku monarhiju značila političko i strateško obezbeđenje carskih poseda na Jadranu i Balkanu, zaokruženje Srbije i dalji prodor na jugoistok, podizanje opalog ugleda...Srbija je aneksiju Bosne i Hercegovine doživela kao zadiranje u vitalne nacionalne i egzistencijalne interese srpskog naroda, pokušaj da se definitivno odnarode Srbi iz Bosne i taj prostor otrgne od Srbije, događaj koji je neminovno uvlači u rat sa monarhijom. Aneksiona kriza je okončana privremenim primoravanjem Srbije da prizna aneksiju Bosne i Hercegovine, raspusti sva dobrovoljačka udruženja i vrati vojsku na stanje u kome je bila pre aprila 1908. Sledeće sukobljavanje austrougarsko-srpskih interesa rezultiralo je Velikim ratom (1914-1918). Njemu je prethodilo sazrevanje svesti da okupljanje srpstva i formiranje velike države od Ohrida do Maribora i od Splita do Subotice (Stojan Novaković) može biti izvedeno samo na temeljima i teritoriji vojnički pobeđenog Habzburškog carstva.

Opasnost od Turske i strah od širenja Austrougarske monarhije približili su male balkanske države i doprineli nastajanju Balkanskog saveza. Turska je bila suočena sa dugogodišnjom političkom, ekonomskom i vojnom krizom. Austrougarska monarhija je nastojala da kod evropskih država iznudi decentralizaciju evropskih delova Turske i protežira ideju velike albanske države. Rusija je, prećutno, u formiranju Balkanskog saveza videla jedino sredstvo svog uticaja na Balkanu, prepreku nemačkom prodoru na istok, oružje političkog i vojnog pritiska na Tursku... Balkanske države su uviđale da udruživanjem zajedničkih snaga raspolažu vojnim efektivima sposobnim da poraze i potisnu Tursku sa Balkana i političkim mogućnostima da Evropu suoče sa situacijom "svršenog čina". [...]

RAZVIJANjEM parlamentarnog poretka, negovanjem unutrašnjopolitičko demokratske klime, postojanjem kategorije slobodnog seljaštva kao vlasnika zemlje, vojnim uspesima u ratovima sa Turskom (1912) i Bugarskom (1913), Srbija je i posredno podsticala bujanje jugoslovenskog pokreta. Nakon oslobođenja Stare Srbije i Južne Srbije, u Beogradu se počelo razmišljati i o "krupnim zadacima" nacionalnog ujedinjenja Srba, proširivanju nacionalnog programa, uobličavanju nacionalne politike, oslobođenju i ujedinjenju kao "svetom zadatku", neminovnom sudaru "srpsko-hrvatskog nacionalizma" i "austrijske osvajačke politike". Poželjnim je smatrano da, nakon razbijanja Austrougarske monarhije, sve pokrajine u kojima žive Srbi budu priključene Srbiji. Odatle do jugoslovenskog ujedinjenja nije bilo daleko. Takve misli bile su bliske političkoj (Nikola Pašić), naučnoj (Jovan Cvijić, Stojan Novaković), ekonomskoj (Laza Paču), vojnoj eliti (krug oko časopisa "Pijemont"). Zagovornici teze o štetnosti "jugoslovenske politike" ostajali su u manjini.

Nikola Pašić, grčki predsednik Elefterios Venizelos i serdar Janko Vukotić/Foto: Muzej istorije Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije , Arhiv Srbije, Arhiv "Borbe" i "Novosti", privatna arhiva porodice Jovanović iz Užica, Tviter i Vikipedija

Srbija je bila neprijatan sused i neugodan protivnik, a opsednutost njenim usponom dominantna fiksacija u politici Beča. "Pseća Srbija", "Sveti rat protiv Slovena", "kaznena ekspedicija protiv Srbije", "egzekucija", rat "kulturne države protiv nekulture i političkog zločinačkog morala" - neke su od parola koje govore o patološkom stanju svesti koje je putem štampe šireno među podanicima Austrougarske monarhije. Tendencija uništenja Srbije kao neutralne države u planovima Monarhije postojala je u tri vida: prisajedinjenje Austrougarskoj monarhiji, okupacija i podela njenih teritorija, teritorijalno smanjenje i eliminisanje.

STRAH HRVATA I SLOVENACA OD SUDBINE RATNIH GUBITNIKA

AUSTROUGARSKO-SRPSKI sukob (1903, 1906, 1908, 1914) izazvao je Veliki rat (1914-1918), tokom koga je uobličen program jugoslovenskog ujedinjenja. Između više mogućnosti okupljanju Srba, Hrvata i Slovenaca u okviru trijalistički uređene monarhije, organizovanju srpske države u granicama koje dosežu do Karlobaga i Virovitice (tzv. malo rešenje ili velika Srbija), stvaranju jugoslovenske države sa Srbijom kao Pijemontom i pod pokroviteljstvom velikih sila, prevagu je odnela poslednja. To je značilo napuštanje ideje o rekonstrukciji Austrougarske monarhije na federalnom principu ali i razrešenje dileme Zagreb (kulturna superiornost) ili Beograd (politička dominacija) kao središte okupljanja. "Istorijska nužnost" učinila je da Srbija postane nosilac jugoslovenskog programa i da pečat procesu ujedinjavanja. To je bila završna etapa u procesu oslobođenja i ujedinjenja. Novonastala država bila je velika evropska integracija.

Decembra 1914. godine Narodna skupština u Nišu donela je Deklaraciju u kojoj je, kao cilj rata, proklamovano "oslobođenje i ujedinjenje" Srba, Hrvata i Slovenaca. Istovremeno, to je značilo uništenje Austrougarske monarhije i formiranje nove jugoslovenske države na njenim temeljima. Jugoslovenski program srpska vlada je pretpostavila mogućem ratnom rešenju "srpskog pitanja". Odbačen je tajni Londonski ugovor između Italije i sila Antante kojim je, uz ostalo, nagoveštavano proširenje Srbije na Bosnu, Hercegovinu, Slavoniju, Srem, Bačku, južnu Dalmaciju, severnu Albaniju ali i odricanje od dela teritorija u Makedoniji i Banatu.

Tvorci Krfske deklaracije 1917. godine/Foto: Muzej istorije Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije , Arhiv Srbije, Arhiv "Borbe" i "Novosti", privatna arhiva porodice Jovanović iz Užica, Tviter i Vikipedija

JUGOSLOVENSKA ORIJENTACIJA srpske vlade bila je na velikom iskušenju krajem 1917. godine kada su, nakon pobede boljševičke revolucije i nastojanja saveznika da se sklopi separatni mir sa Austrougarskom monarhijom, kod hrvatskih i slovenačkih političara ponovo oživele ideje o autonomnom statusu unutar trijalistički uređene Monarhije. U takvom slučaju srpska vlada bila je spremna da prihvati samo ono rešenju po kome bi, na kraju rata, svi Srbi bili pod jednim državnim krovom. Tome u prilog išlo je i raspoloženje Srba van Srbije da, konačno, budu ujedinjeni sa Srbijom. Na drugoj strani, jugoslovenska raspoloženja su 1914. godine gotovo sasvim zamrla u Hrvatskoj i Sloveniji. O "zajedništvu" se počelo intenzivnije razmišljati tek u poslednjim ratnim godinama. Prema procenama iz sredine 1918. godine, gotovo 100% Dalmatinaca, 60% Hrvata i Slovenaca želelo je zajedničku državu. Jugoslovenskom ujedinjenju ih nije privodila želja za zajedničkim životom već strah od "germanske" i "italijanske" opasnosti, "socijalnih nemira", anarhije, kao i ubeđenje da srpska vojska i diplomatija jedine mogu sačuvati prostore Slovenije i Hrvatske od sudbine komadanja namenjene ratnim gubitnicima.

Kraljevina SHS obrazovana je uz saglasnost legitimnih predstavnika dveju "država" - međunarodno priznate Kraljevine Srbije, ujedinjene odlukama Velike narodne skupštine Vojvodine (25. 11. 1918) i Velike narodne skupštine u Crnoj Gori (26. 11. 1918) sa Vojvodinom i Crnom Gorom i međunarodno nepriznate "države" Slovenaca, Hrvata i Srba, koja je bila rezultat prevrata u uslovima raspada Austrougarske monarhije.[...]

BEČKA FABRIKA LAŽI O SRBIJI I SRBIMA

KRALjEVINA (SHS) JUGOSLAVIJA bila je država pomirenja. U okviru njenih granica našli su se oni koji su u ratu bili pobednici i oni koji su vojevali, često pod prisilom, na strani poraženih. Zajednički život stanovništva Kraljevine SHS bio je opterećen propagandnim stereotipima koje je godinama fabrikovala austrougarska propaganda. Stereotipi o "pravednom ratu", "korisnom ratu" za Hrvatsku, "pravednom boju", "divljačkoj Srbiji" i "primitivnim Srbima", "šizmaticima", "6izantizmu" godinama su se mogli čitati u gotovo svim hrvatskim i slovenačkim novinama. Širena je svest da Srbija nema šta da traži preko onih granica koje je dobila 1878, da ne postoji "nikakvo zagranično srpstvo", da je Bosna i Hercegovina muslimanska i hrvatska zemlja, Vojvodina mađarska, da Slavonija i Dalmacija imaju isključivi istorijski hrvatski karakter. Političke stranke, Rimokatolička crkva, hrvatska štampa, potpomognuti organima vlasti, nisu bili spremni na odricanje od "žezla Habzburške dinastije". Kako je rat ulazio u završnu fazu, sve se više razvijala svest da je Hrvatska baštinik svih teritorija Dvojne monarhije. U mesecima nakon ujedinjenja po istom propagandnom modelu rimokatolička crkva i hrvatske političke partije prihvatile su nove stereotipe o okupatorskoj srpskoj vojsci, pljački hrvatske imovine, srpskoj žandarmeriji, zatiranju hrvatskog jezika, pisma i kulture, finansijskom iskorišćavanju Hrvatske, sputavanju crkve i nepoštovanju rimokatoličke vere, zapostavljanju hrvatskih oblasti. [...]

Jovan Jovanović Pižon i Nikola Pašić/Foto: Muzej istorije Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije , Arhiv Srbije, Arhiv "Borbe" i "Novosti", privatna arhiva porodice Jovanović iz Užica, Tviter i Vikipedija

Srbija je predstavljala najznačajniji činilac ujedinjenja, ali ne i jedini. U rat je zakoračila iz samoodbrane, mada je ubrzo shvaćeno da briga o celini srpske države predstavlja nerazdvojni deo nastojanja da se zaštite srpski etnički prostor i teritorije nastanjene Jugoslovenima. Jugoslovensko okupljanje shvatano je kao uslov održanja. Nikola Pašić je već u prvim danima rata definisao viziju jugoslovenske države i jugoslovenskog prostora (celokupna jugoslovenska etnička teritorija). Tokom prve ratne godine srpska vlada je (Niška deklaracija od 7. 12. 1914) osmislila i proklamovala ratni program koji je u sebi povezivao i izjednačavao po važnosti "svetu borbu za oslobođenje ognjišta" i borbu za "oslobođenje i ujedinjenje neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca".

TIME JE JUGOSLOVENSKO pitanje zvanično postavljeno kao jedno od pitanja čije rešenje mora odlučiti ishod rata. Srbija je u novu državu uložila državnost i tradiciju, za nju žrtvovala više od jedne četvrtine ukupnog stanovništva, definisala i diplomatski "iznela" jugoslovenski program, vojskom sačuvala jugoslovenski prostor od komadanja. Na kraju rata Srbija se našla u taboru ratnih pobednika i time omogućila ostalim jugoslovenskim narodima (Hrvatima i Slovencima) da preko formiranja novonastale jugoslovenske države napuste stranu poraženih i da se, gotovo bez žrtava, priključe pobednicima.

Nikola Pašić, Milenko Vesnić i Jovan Jovanović Pižon na međusavezničkoj konferenciji/Foto: Muzej istorije Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije , Arhiv Srbije, Arhiv "Borbe" i "Novosti", privatna arhiva porodice Jovanović iz Užica, Tviter i Vikipedija

Za nastajanje nove države bila je potrebna volja sila pobednica da Austrougarska monarhija nestane sa političke karte Evrope. Ta volja je definitivno iskazana u poslednjoj ratnoj godini. Rivalstvo Engleske i Rusije oko rešavanja istočnog pitanja decenijama je Srbiju uključivalo u rusku interesnu sferu, predstavljalo kao "predstražu" Rusije, izazivalo podozrenje zapadnih sila. Rusko istupanje iz rata eliminisalo je "strah" Velike Britanije od nastajanja jedne velike slovenske države na Balkanu. Slom Austrougarske monarhije bio je istovremeno i težak poraz anahrone feudalne ideologije sveštenstva koji je Vatikan ispunilo nesigurnošću, nespokojstvom, strahom. Nevoljno, tako je i Vatikan bio prinuđen da se saglasi sa nastajanjem nove države. Na kraju je i Italija, koja je ujedinjenje doživljavala kao suspendovanje odluka tajnog Londonskog pakta, morala da popusti pred činjenicom da ta država nastaje mimo njene volje. Nova država je, završetkom rata, dobila jasno određene zadatke i funkciju u svetu nastalom na ruševinama velikih carstava - da čini zid koji sprečava obnovu germanske opasnosti, da služi kao "sanitarni kordon" koji onemogućava razlivanje ideja Oktobra na Zapad, da bude eksponent pobedničkih sila na Balkanu i branitelj mirovnog poretka uspostavljenog na kraju rata. U sedamdeset i tri godine dugom životu, jugoslovenska država je nekoliko puta dobijala i gubila svoju funkciju u evropskim porecima. Gubici funkcije iskazivali su se kao vremena velikih napetosti, nesreća, krvoprolića (1939-1945; 1989-1995).

Preporučujemo

Politika

4 5

STVARANjE JUGOSLAVIJE - PIROVA POBEDA SRPSKOG NARODA: Šta je prethodilo proglašenju zajedničke države "troimenog naroda"

29. 11. 2022. u 18:11

Društvo

0 0

HIMNE RADU I TREZVENOJ MLADOSTI: Svedočenje Vokija Kostića o svom čuvenom ocu - Svakodnevno dva sata vežbao klavir

26. 11. 2022. u 19:09

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije