Vojvođanske priče: Aeroplani nad Srpskom Atinom

KADA sa aerodroma u Čeneju avioni poleću tek povremeno, a na vazduhoplovstvo u Novom Sadu podseća samo naziv Avijatičarskog naselja, priča o tome da su nebo nad Srpskom Atinom svakodnevno “premeravale” desetine aeroplana i da je upravo ovaj grad bio kolevka vazduhoplovstva u regionu, graniči se sa naučnom fantastikom. A ta fantastika, pre manje od veka, bila je i te kako stvarna.

U Novom Sadu je, kako su zabeležili hroničari, a u sećanju sačuvali istoričari i vazduhoplovni entuzijasti, prvi aerodrom sagrađen još 1913. godine. Tu je, 1918. bila i komanda vazduhoplovstva novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a i prvi avion u novoj državi proizveden je baš u Novom Sadu. Posle ovakvih podataka, o tome da su u gradu jedno vreme bila aktivna čak tri aerodroma, a da su hidroplani poletali sa Dunava, gotovo da ne treba ni govoriti...

Da sećanje na ove slavne dane u Novom Sadu, gradu koji s pravom može da ponese i laskavu titulu kolevke vazduhoplovstva u Srbiji, ne izbledi, stara se i Vesna Maroš, vlasnica galerije “La vista”, u centru Novog Sada. Ona je uz podršku gradskih vlasti, a uz nesebičnu pomoć Maketarskog kluba “Novosadski Ikar” i Aero-kluba “Novi Sad”, u svojoj galeriji organizovala izložbu posvećenu upravo vazduhoplovnim tradicijama.

- Želela sam da Novosađane podsetim na bogatstvo istorije, ali i na svog dedu, pilota Trifuna Amidžića - objašnjava ova neobična Novosađanka. - Našli smo mnoge retko viđene fotografije, neke predmete iz dedine zaostavštine, a takođe i makete aviona koji su se mogli videti nad Novim Sadom. Verujem da je mnoge Novosađane obradovala mogućnost da se barem nakratko vrate u prošlost.

Austrougarski piloti ispred aviona

A prošlost je zaista bogata. Krenula je sa gradnjom prvog aerodroma i održavnjem aeromitinga, ili, kako se onda govorilo, “krilatičke utakmice” 11. i 12. maja 1913. godine. Na njemu je, kako stoji u katalogu izložbe, čiji je autor Borislav Hložan, istoričar i publicista, Novosađane impresionirao letački nastup Milana Uzelca, Srbina iz Like. Uzelac je pokazao “let uvis i vešto spuštanje”, pucao u vazduh iz aviona u letu i bacao cveće publici. Priča koje je počela cvećem i pucnjavom, međutim, završila se tiho gašenjem vazduhoplovstva, dolaskom prvih mlaznih aviona, pedesetih godina...

Sam aerodrom, sagrađen pre rata na tadašnjoj pustari Isailovo, sada poznatom kao naselje Sajlovo, postao je, posle propasti Austrougarske, najveći i najopremljeniji centar vazduhoplovstva nove države - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Na njemu su sakupljeni svi avioni zaplenjeni u ratnim dejstvima, a krajem 1918. godine u Novi Sadu je formirana Vazduhoplovna komanda Vojske Kraljevine SHS. Na čelu komande bio je proslavljeni pilot Branko Vukosavljević, a sedište joj je bilo na Petrovaradinskoj tvrđavi. Tamo je ubrzo sa radom počeo i Vazduhoplovni arsenal, a i Škola vazduhoplovnih mehaničara. Već 1. marta 1919. osnovana je i prva pilotska škola, takođe, u Novom Sadu. Novosađani su se, tih godina, navikavali da na ulicama sreću vojnike u karakterističnim vahduhoplovnim uniformama, a da nad gradom čuju prepoznatljiv huk avionskih motora.

Sovjetski i naši piloti na “Jugovićevu” u Drugom svetskom ratu

Drugi svetski rat nije mimoišao ni Novi Sad i njegove letače. Aerodrom je bombardovan već u prvim satima rata, a zatim su ga, posle okupacije, za poletanje prema Sovjetskom Savezu, koristile jedinice nemačkog vazduhoplovstva. Bombardovali su ga 1944. i zapadni saveznici. Posle oslobođenja Novog Sada, 23. oktobra 1944. godine, na aerodrom opet stižu naši piloti, praćeni saveznicima, ali sa istoka - Sovjetima. Sa aerodroma tada poleću trofejni nemački avioni sa iscrtanim zvezdama na krilima i našom trobojkom, ali i avioni koje je mlada vojska dobila od saveznika. Za komandama su piloti vazduhoplostva nove države, a među njima i Trifun Amidžić, deda naše sagovornice. Tu su i sovjetske eskadrile i poznati “leteći tenkovi” “šturmovici IL 2”...

Aerodrom na Sajlovu, međutim, u poratnim godinama polako gubi na značaju. Komanda vazduhoplovstva još pre rata preselila se u Zemun, u Beograd je tridesetih godina preseljena i proizvodnja aviona, a stari aerodrom, kako su zabeležili hroničari, sa mape definitivno briše dolazak prvih mlaznih aviona, većeg doleta, brzine i radijusa leta.

Poslednji avioni sa Sajlova poleteli su 1953. godine...

Dopuna gorivom “letećeg tenka” IL 2 “šturmovika”

“MALI BRANDENBURG” I “ŠIMIKA”

NOVI Sad je bio i “kolevka” i prvih proizvođača aviona. Posao proizvodnje prvog aviona 1923. dobijaju dve male firme - novosadski “Ikarus - prva srpska industrija aeroplana”, čiji je osnivač bio mornarički pilot Austrougarske Dimitrije Konjović, koji je iskustvo podelio i u vazduhoplovstvu Kraljevine SHS, i firma “Rogožarski” iz Beograda. Prvi avion ŠB1 - “mali brandenburg”, isporučen je upravo iz “Ikarusa”, već sledeće godine, a usledio je, takođe iz radionica ove fabrike, hidroplan ŠM - “šimika”, napravljen za potrebe mornaričkog vazduhoplvstva.

Maketa aviona AN2, sa Čeneja

NOVOSADSKI aerodrom, pored koga je polako nicalo i Avijatičarsko naselje, bio je i domaćin prve svečanosti novih vazduhoplovnih snaga. Na dan Svetog Ilije, 1924. godine, 2. avgusta, u Novom Sadu, na Jugovićevu, proslavljena je prvi put krsna slava pilota i mehaničara.

“Mali brandenburg” na "Jugovićevu"

KAKO bi povećali interesovanje javnosti za prikupljanje sredstava za novoosnovano Društvo za vazdušni saobraćaj, zametak prvih civilnih vazduhoplovnih kompanija u Jugoslaviji, proslavljeni piloti Tadija Sondermajer i Leonid Baljak odlučili su da u modifikovanom avionu “potez 25” odlete od Pariza do Bombaja i nazad. Na ovom putu dugom 14.800 kilometara, na koji su krenuli 20. aprila, a vratili se 2. maja 1927, “stanica” im je bio i aerodrom “Jugovićevo”.

Pilot Dimitrije Konjović, osnivač prve fabrike aviona “Ikarus”

NEIZBRISIV trag na novosaskom aerodromu ostavio je i potpukovnik Ivan Jugović, proslavljeni pilot - lovac Srpske avijatike iz Prvog svetskog rata, sa tri vazdušne pobede. On je na ovom aerodromu bio komandant Prvog jugoslovenskog vazduhoplovnog puka. Kao iskusan pilot i sjajan zapovednik unapredio je operativnu spremnost aerodroma u Novom Sadu. Posle njegove tragične smrti u udesu na aeromitingu u Češkoj, 24. septembra 1926. godine, aerodrom u Novom Sadu u znak sećanja, poneo je njegovo ime. Ubrzo, po njemu, ime dobija i ceo ovaj deo grada...

Dogovor pilota pre poletanja, u Drugom svetskom ratu