Glavne zvezde jugoslovenski dinari!

JUGOSLOVENSKE novčanice od 100, 1.000 i 5.000 dinara iz 1955. godine, s portretima Konavljanke, livca Arifa Heralića i likova iz "Vidovdanskog ciklusa" Ivana Meštrovića, eksponati su izložbe "Valute komunizma" čuvenog Britanskog muzeja u Londonu. I ne samo što su novčanice deo postavke, nego su u pratećem katalogu sve tri označene preporukom "ne propustite" jer su, kako se navodi, "zadivljujućeg dizajna".

PROČITAJTE JOŠ: DONIRANjE ORGANA: Otac kroz suze dao pristanak

Govoreći o izložbi priređenoj povodom stogodišnjice Oktobarske revolucije, kustos Tom Hokenhal je za "Gardijan" izjavio da je uživao spremajući tu izložbu.

PROČITAJTE JOŠ: NAUČNICI PRONAŠLI DOKAZ: Čovek zaista menja vreme

- Englez sam, odrastao u kapitalističkom društvu, ali ove novčanice su za mene bile prozor u potpuno novi svet - rekao je Hokenhal. - Iako mi je zamisao bila da kroz novčanice iz Kine, Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke, Mađarske, Bugarske i drugih zemalja pokažem komunistički odnos prema materijalnom i način kako je novac funkcionisao u tim režimima, lepota novčanica me je potpuno fascinirala. One ne samo da su, promovišući radnike i seljake, nosile političke poruke, nego su, istovremeno, bile zadivljujućeg i vrhunskog dizajna. Tu, pre svega, izdvajam jugoslovenske novčanice od 100, 1.000 i 5.000 dinara, emitovane 1955. godine.

- Autor cele serije novčanica iz 1955. godine je Miodrag Petrović, akademski slikar i tehnički direktor Zavoda za izradu novčanica - kažu u Narodnoj banci Srbije. - Reč je o trećoj seriji novčanica Narodne banke FNRJ koja je izdata u apoenima od 100, 500, 1.000 i 5.000 dinara, po odluci Saveznog izvršnog veća od 31. avgusta 1955. Na novčanicama je odštampan datum "1. maj 1955", međutim, u opticaj su puštene 25. aprila 1957. godine. Karakteristična je po primeni potpuno novih idejnih rešenja u odnosu na prethodne serije, a tema za izradu bila je - privredni razvoj zemlje.

Crvena stodinarka Federativne Narodne Republike Jugoslavije, prema mišljenju mnogobrojnih dizajnera i umetnika - najlepša je novčanica koja je izdata u socijalističkoj Jugoslaviji. Njeno lice krasi portret Konavljanke u narodnoj nošnji, dok je u pozadini primorski pejzaž. Na naličju ove novčanice crvene boje je Dubrovnik, kao simbol turizma.

- Autor likovnog rešenja za novčanicu takođe je bio Miodrag Petrović - objašnjavaju u NBS. - Graver koji je radio na izradi ploče za lice novčanice je Tanasije Krnjajić, a na izradi naličja je radio Božidar Kocmut. Ova novčanica je bila u opticaju od 25. aprila 1957. do 1. februara 1968. godine. Novčanica od 100 dinara istog likovnog rešenja izdata je i 1963. godine, ali je tada emitent bila Narodna banka Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.

Na licu novčanice od 1.000 dinara braon boje bio je nasmejani Arif Heralić, livac iz Zenice, a na naličju panorama zeničke železare. Sa azbestnom zaštitnom rukavicom, pored visoke peći, Heralića je 1954. godine fotografisao Nikola Bibić, foto-reporter lista "Borba", za članak o železari u Zenici. U javnosti se, međutim, dugo mislilo da je lice sa "hiljadarke" portret rudara Alije Sirotanovića, višestrukog udarnika u proizvodnji uglja. Posle denominacija 1965. godine, čuveni osmeh bio je zaštitno lice desetodinarke, popularno zvane "som", koja se koristila do početka osamdesetih godina minulog veka.

- Portret livca biće prisutan na novčanicama u apoenima od 1.000 ili 10 dinara sve do 1981. godine, kada je poslednji put štampana novčanica sa njegovim likom - kažu u NBS. - Reč je o apoenu od 10 dinara sa datumom na novčanici "4. 12. 1981", a nalazila se u opticaju do 31. decembra 1989. godine. U međuvremenu, novčanica sa istim likovnim rešenjem na licu štampana je 1963. na apoenu od 1.000 dinara, a potom 1965, 1968. i 1978. godine, i to na apoenima od 10 dinara.

Izložba u eminentnom Britanskom muzeju otvorena je 19. oktobra, povodom stogodišnjice Oktobarske revolucije, a trajaće do 18. marta. Osim novčanica iz komunističkih zemalja, posetioci mogu da vide i mnogobrojne postere, reklame, medalje i kovanice.

ARIFOVA "DEVALVACIJA"

IAKO je osmeh Arifa Heralića jedan od najprepoznativljijih simbola bivše Jugoslavije, život ovog livca bio je daleko od veselog. Kao "zadovoljni radnik-proizvođač" našao se na novčanici, a postao je hronični alkoholičar, koji je sa 11 dece živeo u nemaštini. Penzionisan je 1961. godine, kao invalid rada, a preminuo je deceniju kasnije. Tražio je novčanu naknadu za korišćenje svog lika na novčanici, ali bezuspešno. O njemu je, 1967, snimljen dokumentarac "Devalvacija jednog osmeha", u režiji Vojdraga Berčića. Emitovan je naredne godine na TV Zagreb i izazvao je politički potres. Prikazivanje je proglašeno "programskom greškom", a urednik Filmskog programa podneo je ostavku. Mada nije zvanično zabranjen, nikada više nije prikazan.

Slika livca iz Zenice koja je završila na novčanici / Foto Printskrin iz filma "Devalvacija jednog osmeha"

UMETNIČKO DELO

NA licima novčanica iz 1955. godine u apoenima od 100, 500 i 1.000 dinara, sa imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavija, nalazili su se portreti, a na naličjima je bio prikazan privredni razvoj zemlje. Te motive prekinula je četvrta novčanica ove serije, od 5.000 dinara. Lice tada najveće, plave nominale bio je Meštrovićev reljef "Kosovke devojke" iz "Vidovdanskog ciklusa", a na naličju zdanje Savezne Skupštine u Beogradu. Bilo je to prvo umetničko delo reprodukovano na jednoj novčanici posle Drugog svetskog rata.