Neizbrisiv trag Jevreja u Pirotu

PIROTSKI Jevreji, koji su vekovima živeli u ovom kraju, do 12. marta 1943. godine, kada su ih bugarski fašisti pohapsili i oterali u logore smrti, dali su ogroman doprinos razvoju ovog dela Srbije u mnogim oblastima. Od kulture stanovanja i odevanja, trgovine, zanatstva do majstorije pravljenja nadaleko poznatog kačkavalja, po kome se ovaj kraj pročuo na svim meridijanima!

Ovo bi u nakraćem bio zaključak obimnog istraživanja, koje su obavile Saša Velkova, kustos i Mila Panajotović, istoričar pirotskog Muzeja Ponišavlja. Rezultate istraživanja, po mnogim muzejima i arhivima u Sofiji, Nišu, Beogradu i Pirotu, sažele su među koricama knjige “Šalom iz Pirota”, a mukotrpan posao okončan je uz pomoć Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije.

- Mada se pretpostavlja da su Jevreji u ove krajeve pod turskom vlašću došli mnogo ranije, prvi pisani tragovi iz jednog sudskog protokola iz Vidina, ukazuju na 1596. godinu, kada se pominju Jevreji iz Šarkoja, tadašnjeg Pirota. Tada se pominje i jevrejski sudija u Šarkoju. Pominju se i u trgovačkim knjigama koje se odnose na trgovinu sa znamenitim dubrovačkim trgovcem Restijem, kome su prodavali kožu. Kornelijus Driš, putopisac i istoričar pominje ih i kasnije u svom dnevniku, kao narod koji je zajedno živeo sa hrišćanima, Turcima, Grcima i Jermenima - kažu Velkova i Panajotović.

- Jevreji su vekovima bili integrisani u zajednicu među Srbima, ali su ipak zadržavali svoje osobenosti i kulturu. Imali su svoju sinagogu, groblje koje se nalazilo na brdu Sarlah, obredno kupatilo, a naselili su se na prostor današnjeg Pazara, gde su živeli u svom kvartu. Tijabara je u to vreme bila obična baruština, što joj i sam naziv kaže. Prema popisu iz 1879. godine, u tadašnjem Pirotu sa preko 8.000 žitelja bilo je 360 Jevreja raznih životnih dobi, pa su imali i svoju opštinu.

* Grupapirotskih Jevreja uoči Drugog Svetskog rata

- Malo je poznato, navode autorke ovog istraživanja, da su kuće u Pirotu prvi put počele da se kreče početkom 20. veka i da su tu “modu” doneli upravo Jevreji. Kada su videli boljitak njihovim stopama su krenuli i tadašnji Piroćanci pa su i boleštine i zaraze počele da jenjavaju. Prve kuće sa više soba i na sprat, od čvrstog materijala bile su upravo jevrejske zgrade. Oni su doneli i evropsku modu u ovaj kraj i to od svojih sunarodnika iz Soluna i drugih gradova. Prema pisanim podacima, umeće pravljenja kačkavalja Piroćanci su takođe savladali od potomaka kralja Davida.

Bilo kako, pripadnici ovog naroda delili su sudbinu hrišćana sa kojima su zajedno i ratovali kad je trebalo i radovali se.

-Na kraju Prvog svetskog rata, njihov odbor je, zajedno sa gradskim odborom dočekao oslobodioce Pirota. Odbor je predvodio Marko Sid. Ima podataka i o poginulim Jevrejima tokom tog sukoba, ali i o Jevrejima oficirima.

- U periodu između dva rata, bavili su se trgovinom, zanatstvom, prodavali lozove, držali fotografske radnje i radili druge poslove. Onda je naišao sudnji dan: u noći između 12. i 13. marta 1943. godine. Tadašnje okupacione bugarske vlasti su pohapsile sve pirotske Jevreje, po nalogu izvesnog Beleva, komesara iz Sofije. Nekoliko dana i noći, po hladnoći i u neljudskim uslovima, držani su u sokolani, a zatim pod vojnom pratnjom sprovedeni do pirotske železničke stanice. Sa 178 ljudi, žena i dece, voz je krenuo za Sofiju, a odatle do bugarske luke Lom, na Dunavu. Odatle su parobrodom “Karađorđe” prebačeni do Austrije, a odatle u Treblinku iz koje se niko nije vratio. Sigurne smrti spaslo se nekoliko ljudi, koji su u Pirotu uspeli da umaknu i uz pomoć poznanika ostanu u životu. Od tog 13. marta 1943. u Pirotu nema nijednog Jevrejina, a tragovi o postojanju su sve ređi. Pre četiri godine, u Jevrejskoj ulici je postavljena slomljena Davidova zvezda sa spomen-pločom.

UGLEDNE PORODICE

MEĐU jevrejskim porodicama koje su vekovima živele u Pirotu, pominju se Abravanel, Sid, Kofino, Levi iz koje je bio i jedan sudija Okružnog suda, Dživan, Baruh, Alkalaj... Jevreji su uglavnom živeli u ulicama kojima su Bugari dali nazive Ivana Vazova (današnja Jevrejska), zatim u Ulici Benkovski, ali i u ulici Adolfa Hitlera(današnja Knjaza Miloša), generala Fon Lista (Vojvode Stepe), Car Boris (Srpskih vladara), Knjaz Kiril (Save Kovačevića)...

KUĆE RASPRODATE

NAKON pogroma, po nalogu komesara za jevrejska pitanja Beleva i Kazandžijeva, sve kuće Jevreja su zaključane, a onda je organizovana licitacija na kojoj su prodavane zgrade, ali i kompletno pokućstvo, koje je preostalo posle premetačine bugarskih policajaca. Na licitacijama je bilo kupaca iz Pirota, Dimitrovgrada, ali i iz Dragomana, Sofije, Slivnice. Novac od prodaje uplaćivan je i bugarski državni trezor. U nekim dvorištima, bugarski vojnici i oficiri su danima i noćima kopali bašte, kako bi pronašli skriveno zlato. Prognanici su inače, tokom racije i pogroma, dobili naredbu da sa sobom ponesu samo posteljinu, nakit i gotovinu.

* Jevrejska ulica u kojoj se desio pogrom