JEZIK OTVARA VRATA JUGOSLAVIJI: Povezivanje nacionalne ideje sa individualnim pravima

ROMANTIZAM i prosvetiteljstvo imali su istu ulogu u uobličavanju srpskog nacionalnog pokreta. Novija istraživanja pokazuju da se, sa proširivanjem izvorne podloge i teorijskih modela, najrazličitiji vidovi srpskog patriotizma mogu pratiti kroz ceo 18. i 19. vek. Od prelomnog doba Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića, srpska nacionalna ideologija se, od verske pripadnosti, ponajviše okreće ka narodnom jeziku; bio je to početak napuštanja modela "zavetne nacije".

Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Dositejeva i Vukova sekularna nacionalna retorika bila je sračunata na objedinjavanje "Srba tri vere" koji su, kako je Dositej pisao, živeli između Dunava i Jadrana. U "Pismu Haralampiju" (1783) on je tvrdio da su "slavenoserpskim jezikom" govorili "žitelji črnogorski, dalmatski, hercegovski, bosanski, servijski, horvatski (krome muž), slavonijski, sremski, bački i banatski". Rasprostiranje srpskog jezika na sličan način je opisao i Vuk Karadžić. I za njega, kao i za vodeće slaviste toga doba, Jerneja Kopitara, Jozefa Dobrovskog, Pavla Šafarika, štokavski je bio srpski dijalekt, čakavski hrvatski, kajkavski hrvatski ili slovenački. Tako su, kako ćemo videti, mislili i vodeći srpski intelektualci doba 1903-1914: Jovan Cvijić, Stojan Novaković, Slobodan Jovanović i drugi.

I konzervativna i liberalna britanska štampa, u to vreme, 1914. godine, stanovništvo Bosne i Hercegovine i Dalmacije, bez obzira na veru, smatraju Srbima. Odatle će, iste godine, poticati i ponude zaokruživanja ovih zemalja u okviru ujedinjene srpske države, a srpska vlada izabraće jugoslovensko ujedinjenje. Sekularizacija srpske nacionalne ideje i isticanje jezika kao njene osnove otvorili su, naime, vrata i jugoslovenskoj ideji. Zaokupljen odnosom između verskog "nacionalizma sudnjeg dana", koji je, kako je naglašavao, izazivao beskrajne verske ratove i "jezičke nacije", koja je vodila u parlamentarnu demokratiju, Milorad Ekmečić će u "Stvaranju Jugoslavije" napisati da je Dositej 1783. jugoslovenskim narodima kupio voznu kartu do Londona, ali da su se oni obreli u Londonderiju, gde ih je ostavio "kočijaš istorije".

Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Ono što su Dositejeve ideje i Vukova reforma donele srpskoj kulturi, Karađorđeva i Miloševa revolucija učinile su u društvu i politici. Upotreba narodnog jezika dala je srpskoj kulturi egalitarističku boju; u isto vreme, Srbija je postala zemlja sitnog seoskog poseda. Ustrojena kao ustavna monarhija, ona će, već ustavom iz 1869. postati i zemlja skoro opšteg prava glasa... Jovan Cvijić i Jovan Skerlić, glavni ideolozi srpskog nacionalnog pokreta 1903-1914, i Nikola Pašić, središnja ličnost tadašnjeg srpskog političkog života, isticali su da su se Srbi sami izborili za svoju slobodu, da su sami izgradili svoju državu i da im je to davalo posebnu vrstu samosvesti. [...]

Jovan Skerlić je bio istinski prorok "srpske vere" i "kulturnih ratova". Kao što je bio najubedljiviji kada je trebalo obrazložiti otpor "kulturnoj hegemoniji" susedne imperije, tako je najjasnije izražavao i generacijsku samosvest onih koji su, uprkos i nasuprot volji "umornih pokolenja", radili na nacionalnom preporodu. "Mi smo prvi naraštaji koji rade glavom, u jednoj novoj rasi gde se glavom nikada nije radilo, mi buktimo i sagorevamo, i našom dušom i našim nervima iskupljujemo duševnu ravnotežu naraštaja koji će posle nas doći" pisao je 1911. godine. Pred sam kraj života, svoje pokolenje nazvao je "prelaznim naraštajem koji za celu jednu rasu traži svoju ravnotežu i svoj put".

UPORIŠTE U NARODNOM SUVERENITETU I VLADAVINI PRAVA

GENERACIJE KOJE su se u srpskom javnom životu javile posle 1908. Skerlić je hrabrio da uđu u "kulturne ratove" i da izgrade nov identitet, u duhu savremenih ideala smelosti i aktivizma. Zato su njegove kritike "dekadentnih" književnih dela toliko ličile na političke programe. "Novi naraštaj" - pisao je 1913. u članku "Novi omladinski listovi i naš novi naraštaj" - "duboko (je) nacionalan, sa kultom nacionalne energije i akcije." U poređenju sa starijim pokolenjima, pripadnici novog naraštaja su "čvršći i muževniji; to su ljudi od volje i akcije; oni ne stoje i plaču kraj reke života, no se bacaju u njenu maticu. To su sejači i žeteoci jedne velike žetve". [...]

Demokratija je, zahvaljujući Skerliću i Cvijiću, ali i demokratskom poretku zavedenom dolaskom kralja Petra Karađorđevića na vlast 1903, zaista postala ključni sastojak srpske nacionalne ideje. S prelaskom Drine Srbi iz Bosne i Hercegovine prelazili su iz kolonijalnog, feudalnog, policijskog poretka u nacionalnu državu, u kojoj su vladali demokratija i parlamentarizam, i u egalitarističko društvo slobodnih seljaka, sa gotovo opštim pravom glasa. Cvijić je na svojim putovanjima uočio da je "pored jakog nacionalnog osećanja i kulture", upravo u tome bila privlačnost Srbije za Srbe iz okolnih zemalja. [...]

Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

U dobu 1903-1914. dovršen je proces pretvaranja srpske "zavetne nacije", zasnovane na veri, kultovima i predanju, u "republikansku naciju" koja je svoja uporišta pronalazila u narodnom suverenitetu, vladavini prava i demokratiji. Pri tome, ona je zadržala mnogo odlika "zavetne nacije"; u isto vreme, kako smo videli, bilo je i nastojanja da nacija bude ustrojena na osnovu "hijerarhijskog" modela.

U SHVATANjIMA NAJUTICAJNIJIH srpskih intelektualaca i ideologa ovog doba, i pored sve raznovrsnosti kriterijuma za određivanje nacionalne pripadnosti, "subjektivna merila" su ipak preovlađivala. Iz njih je proisticalo i uverenje da se nacionalni identitet može, do određene mere, menjati, i da se na taj proces može svesno uticati. Posebno značajan bio je princip "slobodne volje". Među "objektivnim merilima" jezik je bio ubedljivo najvažniji. Slabljenje verskih vezanosti i simbola i usvajanje "slobodne volje" i jezika kao merila pripadnosti olakšavali su okretanje srpskog nacionalnog pokreta ka jugoslovenskoj ideji.

Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Sloboda ličnosti i demokratija bili su ne samo sredstva "pravljenja nacije" već i zaštitni znak srpskog nacionalnog pokreta. Takvo, liberalno usmerenje bilo je, opet, olakšano i podstaknuto sukobom sa autoritarnom vladavinom poslednjih Obrenovića i samoodbranom pred kolonizatorskim pritiscima konzervativne, feudalne Austrougarske. U tom povezivanju nacionalne ideje sa individualnim pravima i demokratijom postojala je potpuna saglasnost između pripadnika najvažnijih srpskih političkih struja, od samog kralja Petra Karađorđevića do socijalista i "samostalaca" Jovana Skerlića i Jovana Cvijića, "starih radikala" Nikole Pašića, Milovana Milovanovića, Svetislava Simića i Ljubomira Jovanovića, liberala Slobodana Jovanovića i naprednjaka Stojana Novakovića. Individualna prava, verska tolerancija, socijalna pravda, demokratija - ta načela bila su nerazdvojna od srpstva i u tumačenjima banjalučkog tribuna Petra Kočića, mostarskog novinara Riste Radulovića, sarajevskih mladobosanaca, novosadskih radikala, zagrebačkih "samostalaca" i cetinjskih "klubaša".

(Delovi iz teksta "Nacionalizam", preuzeti iz Knjige "SRBI 1903-1914: Istorija ideja")

VITEŠKI STAVOVI

SLIČNOSTI između Cvijićevih i Skerlićevih tumačenja nacionalne ideje ne mogu se objašnjavati samo činjenicom da su obojica bili socijalisti i samostalci. Cvijić je na te ideje polagao izvesna prava. Pisao je da je Skerlić, u fazi "kada je počeo misliti na stapanje socijalizma i jugoslovenskog nacionalizma", zatražio od njega da o "nacionalnim i teritorijalnim pitanjima" obave "dva-tri dublja i duža razgovora"; posle tih susreta, Skerlić je "viteški zastupao" Cvijićeve stavove, naročito u makedonskom pitanju. U tome mu se, po svoj prilici, može verovati; upućeni Slobodan Jovanović, prijatelj i Skerlića i Cvijića, u svom sumarnom pregledu istorije srpske nacionalne ideologije kao glavnog ideologa svoje generacije i svoga doba uzeo je Jovana Cvijića. [...]

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije