Srpsko duhovno nasleđe u Crnoj Gori: Srpstvo nije bilo sinonim za pravoslavlje

NEGIRANjE srpske nacionalne misli i proizvoljnost u tom tumačenju bez ikakve istorijske podloge demantuju mnogobrojni istorijski izvori, posebno dokument - uputstvo koje glavni školski nadzornik Stevo Čuturilo, 20. septembra 1880. godine, šalje osnovnim školama u Podgorici, Baru i Nikšiću: "Među djecom tom valja uspostaviti novu moralnu svezu, a to je sveza krvnog i plemenskog srodstva po krvi i jeziku, po slavnoj prošlosti i sadašnjosti zajedničkoj.

'Srbin vjere muhamedanske', 'Srbin vjere katoličke' ili 'Srbin vjere pravoslavne', to neka budu termini za označenje vjerske razlike. Ime 'Turčin' da ne spomene ni učitelj ni učenik, jer je to ime naroda i plemena tatarsko-turanskog, koje u sebi nema ni traga od srpske krvi; i jer su naši rečeni muhamedanci srpske krvi i porijekla. Muhamedanska vjera ne može nikako smetati i ne smeta Srbinu, da bude dobar Crnogorac. - 'Brat je mio, koje vjere bio', veli srpska poslovica".

Gotovo da nema teksta ili usmenog nastupa kreatora nove crnogorske istorije da se u prvi plan ne istakne kako su udžbenici za škole stizali iz Beograda ili su ih pisali "izvanjci" Srbijanci da bi preko njih "posrbljavali Crnogorce."

*****

MEĐUTIM, Čitanku za drugi razred osnovnih škola napisao je Đuro Popović, rođen na Cetinju 1845. i sahranjen u svom rodnom gradu 1902. godine. Đuro Popović je bio glavni školski nadzornik i na taj položaj postavljen isključivom voljom knjaza Nikole. U čitanci, u lekciji "Ime i otadžbina" doslovno piše: "Djeco! Vas je Srbin rodio, pa s toga se vi Srbi zovete. To ćete ime vi do smrti vaše nositi, njim ćete se pred svijetom dičiti, i ako ko naumi da vam mjesto njega drugo kakvo ime nametne, vi ćete onda prije umrijeti, nego to dopustiti. Vi ste još mali i nejaki; no kad veliki i jači postanete, onda treba mnogo koješta da činite za vaše otačastvo, koje se o vama brine, da budete srećni u životu. Kad postanete ljudi, vi treba da volite vaše otačastvo Crnu Goru, da sve rado činite, što je potrebno, da srpski narod bude napredan i srećan."

- Snaga istorijskih izvora je neumoljiva i nepotkupljiva - napisao je profesor Predrag Vukić, jedan od najboljih poznavalaca arhivske građe Crne Gore, koji je preminuo pre pola godine i sahranjen u Ostrogu. Zahvaljujući njemu, uz gore citirana svedočanstva, danas je dostupna ogromna istorijska građa i dokumentarna zbirka "Srpstvo u Crnoj Gori", iz koje se jasno vidi da je prosvetni sistem za vreme vladavine Nikole Petrovića bio utemeljen na srpskoj nacionalnoj misli.

CITATI iz Čitanke autora Đura Popovića, takođe, potvrđuju da Srpstvo u Crnoj Gori nije nikad bilo sinonim za pravoslavlje već je "pod svoje pokroviteljstvo okupljalo sve podanike Knjaževine (Kraljevine) Crne Gore koji su govorili srpskim jezikom kao maternjim jezikom i koji su realno bili srpskog etničkog porijekla, bez obzira na različitost vjeroispovijesti".

Evo još jednog dokaza: U Zemljopisu Kraljevine Crne Gore "za učenike trećeg razreda osnovnijeh škola", koji je objavljen 1911. godine na Cetinju, objašnjava se pojam vere i narodnosti: "U Crnoj Gori žive sve sami čisti i pravi Srbi, koji govore srpskijem jezikom, a ima ih oko 300.000 stanovnika. Većina su pravoslavne vjere, a ima ih nešto malo rimokatoličke i muhamedanske vjere, ali treba znati, da smo svi srpskoga porijekla i srpske narodnosti... Crnom Gorom vlada kralj Nikola I iz slavne srpske porodice Petrović-Njegoš... Osim Crne Gore ima još srpskih zemalja u kojima žive naša braća Srbi. Neki su kao mi slobodni, a neki nijesu, nego su pod tuđinom. Svaki Srbin u Crnoj Gori dužan je poznati i ljubiti svoju cjelokupnu domovinu - sve srpske zemlje, u kojima žive naša oslobođena i neoslobođena braća Srbi. Nijedan Srbin i Srpkinja, ma koje vjere bili, ne smiju požaliti ni život ni imanje za opštu srpsku slobodu, dobro i blagostanje. Treba da je brat mio, koje vjere bio, jer teško bratu bez brata."

*****

U PRIRUČNIKU "Lekcije iz istorije srpskoga naroda" koji je napisao K. M. Kostić (Cetinje, 1910) sugestivno je i toplo definisana srpska nacionalna ujediniteljska misao kao ideja vodilja Crne Gore i njenog naroda. U istom se priručniku pored ostalog kaže:

"Otadžbina se zove ona pokrajina na zemlji, u kojoj živi narod, koji govori našim jezikom, a koji je srpskoga porijekla. Naša otadžbina nije samo Knjaževina Crna Gora, jer u Banatu, Srijemu, Bačkoj, Slavoniji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Dalmaciji i Kraljevini Srbiji, Makedoniji i Staroj Srbiji živi narod koji govori srpskim jezikom i koji je srpskoga porijekla. Prema tome, sve te zemlje, u kojima narod govori srpskim jezikom jesu otadžbina srpskoga naroda."

U Zakonu o narodnijem školama u Knjaževini Crnoj Gori iz 1907. godine, u prvom članu se decidno kaže: "Zadatak je narodnijem školama, da vaspitavaju djecu u narodnom i religijskom duhu i da ih spremaju za građanski život, a naročito da šire prosvjetu i srpsku pismenost u narodu." U čl. 26. su poimenično pomenuti nastavni predmeti koji se imaju izučavati u osnovnim školama.

*****

MEĐU njima se pominju i predmeti srpski jezik i srpska istorija, koji su još znatno ranije sa istim i nepromjenjenim nazivom izučavani u osnovnim školama u Crnoj Gori, na šta upućuju i sačuvana školska svjedočanstva iz tog perioda.

U etnografskoj studiji "Riječka nahija u Crnoj Gori" (Beograd, 1911) učitelj Andrija Jovićević sasvim određeno i jezgrovito kaže: "Stanovništvo Riječke nahije je srpsko i osim Srba nema drugih narodnosti."

U priručniku "Poznavanje zakona" koji su Živko Dragović i Ljubo Bakić priredili i objavili na Cetinju 1914. godine, jasno piše: "... mi ne bi nikako mogli upotrebiti naziv 'crnogorski narod' u smislu narodnosti, pošto su Crnogorci po narodnosti Srbi, a crnogorske narodnosti ne postoji. Pored toga, na crnogorskoj državnoj teritoriji ima državljana i drugih narodnosti osim srpske, ali im to ne smeta, da i oni, sa političkog gledišta, spadaju u crnogorski narod."

U PRAVILIMA o ustrojstvu Bogoslovsko-učiteljske škole na Cetinju iz 1887. godine prema nastavnom planu učila se istorija Pravoslavne crkve i srpskog naroda. U članu 7 piše:

"Svaka srpska kuća ima po jedan dan u godini, koji osobito slavi; to je krsno ime, sveti ili blagdan, slava, svečarstvo. Te slave su još iz onog doba, kad su naši stari iz svoje mnogobožačke vjere prešli u vjeru hrišćansku. Taj prelazak Srbi obično nijesu činili na najveće praznike, za to su i rijetki svečari na najveće praznike, nego o manjima. Najviše ima svečara na Nikolj-dan, Jovanj-dan, na Đurđev-dan, Mitrov-dan i Aranđelov-dan. Kad koja porodica slavi, vidi se po ikoni, što stoji u začelju u sobi. Dan taj ne mijenja niko, nego prelazi s koljena na koljeno...

Slavu ima i svaka opština. To je onaj dan, kad slavi crkva. Tada slave svi zajedno, koji toj crkvi pripadaju. Svaka srpska škola i svi Srbi đaci slave Svetoga Savu, prvog srpskog prosvjetitelja.

Svaki đak 4-og razreda treba da zna lijepo otpojati i crkveni i svoj svečarski, pa i svetosavski tropar, kondak, i da zna sve glavnije iz života ovog sveca."

NA sednici crnogorske Narodne skupštine, 5. 1. 1909. godine, ministar prosvete i crkvenih poslova Jovan Plamenac, po ukazu knjaza Nikole, podnosi Skupštini na rešavanje predlog Zakona o uređenju svešteničkog stanja.

U pretresu o predloženom zakonu u načelu, prvi učesnik u raspravi bio je upravo ministar Plamenac. On je opširno govorio, ali ne o materiji predloženoj u zakonu nego o hrišćanstvu i o značaju crkve: "Gospodo poslanici, uzimajući u obzir što je sve Srpska crkva i njeno sveštenstvo učinilo do danas za opstanak i razvitak našeg naroda, uzimajući u obzir kakva sudbina čeka još srpski narod, pa prema tome razumije se kakav još zadatak i dalji rad čeka naše sveštenstvo - ja sam gospodo narodni poslanici više nego ubijeđen da će Narodno predstavništvo ovaj Zakon o sveštenicima u načelu prihvatiti."

"Glas Crnogorca", zvanično glasilo crnogorske Vlade u egzilu koji je izlazio u Neji kod Pariza, 24. septembra 1920. godine, skoro dve godine posle stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, o Srpskoj patrijaršiji piše:

"Prema istorijskom pravu naše crkve, jedino mitropolitu pećkom pripada pravo da bude patrijarh cjelokupne srpske pravoslavne crkve... Čim se Crna Gora vaspostavi, mitropolit pećki ima biti proglašen sa svima njegovim istorijskim pravima za patrijarha cjelokupne srpske pravoslavne crkve. Toga se prava Crna Gora kao vječno slobodna srpska država i kao osloboditeljka Peći neće smjeti nikada odreći. U protivnom ona bi se ogriješila i prema svom narodu, koji nije nikad dozvolio da se sa njegovog amvona čuje propovjed zarobljenog oltara."