Društvo

Tajni vojni pakt između FNRJ i Amerike: Uz pomoć SAD Jugoslavija postaje četvrta sila u Evropi

Piše Bojan Dimitrijević

06. 07. 2020. u 20:44

Potpisivanjem sporazuma o vojnoj pomoći između vlada FNRJ i SAD, Jugoslavija je postala pridruženi član NATO i bila uključena u planiranja za odbranu Evrope od EVENTUALNE sovjetske agresije

Тајни војни пакт између ФНРЈ и Америке: Уз помоћ САД Југославија постаје четврта сила у Европи

SUKOB Tita i Staljina 1948. godine došao je u vreme kada se na Zapadu još uvek nije znalo koje će države ući u Severnoatlantski pakt, osim Sjedinjenih Država, Kanade i zemalja Zapadnoevropske unije: Velike Britanije, Francuske i država Beneluksa. U to vreme u tamošnjim vojno-političkim krugovima proučavana je moguća odbrana Evrope od sovjetske agresije.

Krajem 1949. godine američki savet za bezbednost odobrio je (odlukom NSC 18/4) eventualnu pomoć Jugoslaviji u nabavkama oružja ako to ona želi, ali je tada odlučeno da joj se ne isporučuje oružje, sve dok (ako) ne bude napadnuta. Procenjivano je tada, da Jugoslovenska armija može da se odupre napadu njenih suseda zemalja Narodne demokratije, pa čak i ako su podržani od Sovjeta, sve dok ne stigne pomoć sa Zapada. Međutim, ubrzo su obaveštajne procene podigle Jugoslaviju na rang-listi kriznih mesta u svetu. Tako se polako promenilo shvatanje na Zapadu, da je bolje Jugoslaviji dati oružje i tako sprečiti agresiju, nego da ono čeka u stokovima trenutak napada. Jugosloveni su takođe "postajali vrlo nervozni", pa su krajem januara 1951. godine uputili zvanične zahteve Sjedinjenim Državama, Velikoj Britaniji i Francuskoj za vojnu pomoć. U to vreme Jugosloveni su davali takve izjave koje su uverile Zapad da će ako bude došlo do Trećeg svetskog rata oni biti na strani Zapada. Pa čak, i ako ne bude došlo do direktnog napada na njihovu zemlju.

U raspravi u američkom Senatu oko predloga predsednika Trumana da se pruži finansijska pomoć Titovoj Jugoslaviji, vođenoj u decembru 1950, i pored protivljenja nekih senataora čulo se da je to "dobra investicija", kako je rekao senator Lukas. Po njegovoj računici, opremanje i držanje jedne američke divizije u Evropi iznosi 176 miliona dolara, a ovako za (tada odobrenih) 38 miliona dobijaju se "32 jugoslovenske divizije". Amerikanci su usvojili stanovište i kod Jugoslovena da "izdaci za obuku, platu i opremu jednog vojnika bilo kog našeg saveznika daleko su manji od izdataka za jednog vojnika SAD."

VAZDUHOPLOVNA SILA

OD DANA potpisivanja Pakta 1951. godine, u naredne tri godine, Jugoslavija je dobila sve što su Amerikanci tada proizvodili osim atomske bombe. Stigla su 43 nadzvučna aviona. Nadzvučne avione u tom trenutku, pored SSSR i SAD, posedovale su samo Britanija i Francuska.
- Sad bez preterivanja možemo reći: i mi smo najsavremenija vazduhoplovna sila - pisala su juna 1953. "Krila armije", list Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva.
I objašnjavala: - Imamo veliku, nesrazmerno veliku snagu prema onome što smo imali pre nekoliko godina.

UPOREDO sa ovim počeo je rad i Tripartitni vojni komitet NATO za vojnu pomoć Jugoslaviji sastavljen od predstavnika SAD, Velike Britanije i Francuske. Oni su usvojili radni papir o odobravanju vojne pomoći Jugoslaviji u mirnodopsko vreme, odnosno u kriznoj situaciji.

Kenedi i Tito

Početkom 1951. došlo je do promene u razmišljanjima mnogih američkih političara. Pod različitim uticajima i utiscima, menjalo se shvatanje i uviđalo se da bi slanje oružja Titovoj Jugoslaviji imalo strateške koristi. Prema sećanju Vladimira Velebita, od značaja za iniciranje razgovora o naoružanju imao je njegov susret sa nekoliko uticajnih američkih političara, koji su bili odgovorni za planiranje ili za pitanja SSSR. Amerikanci su tražili da se pre ikakvih isporuka sporazumeju sa jednim jugoslovenskim oficirom koji je dobro upućen u strategiju i planove odbrane Jugoslavije. Pošto je referisao Titu, Velebit je odmah pozvan nazad u Beograd. Dogovoreno je da načelnik Generalštaba JA general Koča Popović pođe u Ameriku, da bude taj koji će sa Pentagonom dogovarati pojedinosti.

Pregovori Jugoslavije sa zapadnim silama o vojnoj pomoći vođeni su u strogoj tajnosti. Relativno brz strateški zaokret tražio je i adekvatno objašnjenje domaćem javnom mnenju, koje je u ranijim godinama bilo zasuto negativnim ocenama o "imperijalističkom" Zapadu. Iako su tonovi u štampi od početka 1950. upadljivo blagi, u periodu konkretizacije vojne pomoći potrebno je bilo dodatno ubediti javnost da je započeti kurs intenzivnog savezništva sa Zapadom u duhu već postojeće političke linije jugoslovenskog rukovodstva. U javnosti, Tito je naglašavao odbrambeni karakter programa vojne pomoći i isporuka naoružanja Jugoslaviji.

U toku ovih pregovora još nekoliko zapadnih vojnih delegacija obišlo je Jugoslovensku armiju. Problemi ovog zbližavanja nisu bili samo političke prirode već i različitih shvatanja partnera. Mimo političke i vojne saglasnosti, Amerikance je brinuo i tehnološki aspekt čitavog aranžmana. U SAD se posle Drugog svetskog rata o Titovoj armiji ukorenilo mišljenje o snažnoj partizanskoj narodnoj vojsci bez odgovarajuće tehničke kulture.

Čerčil i Tito

Načelnik Združenog generalštaba američke kopnene vojske general Loton Kolins i brigadni general Frenk Partridž doputovali su u Beograd 14. oktobra 1951. Ova poseta biće ključna za prevladavanje obostranih sumnjičavosti u namere i mogućnosti obe strane. Sam Tito je američku delegaciju primio nekoliko puta. Negde pred kraj posete generala Kolinsa, izveden je niz pokaznih vežbi, ne bi li on i njegovi saradnici stekli sliku o tehničkoj kulturi JA i uopšte o njenim mogućnostima. Najveća vežba u tu svrhu, izvedena je kod Banjaluke, gde su u velikom opsegu angažovane tenkovske, vazdušno-desantne i avijacijske jedinice na forsiranju Vrbasa. Ova vežba impresionirala je Amerikance, što je odmah uticalo da se više sa njihove strane ne insistira na slanju instruktora. General Kolins je po povratku na radiju 21. oktobra 1951. izjavio da je Jugoslovenska armija "jedna od najžilavijih u Evropi", ali da joj manjkaju tenkovi, avioni i druga oprema. Američki general je bio naročito impresioniran "kada je davanjem iznenadnih instrukcija ustanovio da vežbe nisu unapred aranžirane."

OBUSTAVA VOJNE POMOĆI

SVE intenzivnija politička, ekonomska pa i vojna saradnja sa SSSR i zemljama Varšavskog ugovora posle normalizacije odnosa 1955. godine istovremeno je dovela i do zahlađenja odnosa sa zapadnim silama, a naročito sa SAD. Dolazi postepeno do usporavanja svih isporuka, a posebno preostalih isporuka vazduhoplovne tehnike i opreme. Nova politička situacija uslovila je odluku Vlade FNRJ da otkaže dalji prijem vojne pomoći što je i ozvaničeno 15. jula 1957. godine komenikeom jugoslovenske vlade. Vojna oprema iz programa pomoći prestala je da stiže 6. decembra te godine. Ukupno je realizovano bilo 92,7 odsto od predviđene sume. Po visini pomoći Jugoslavija se nalazila na četvrtom mestu u NATO, iza Italije, Francuske i Velike Britanije.

POSLE intenzivnih pregovora zaključen je u Beogradu 14. novembra 1951. godine sporazum o vojnoj pomoći između vlada FNRJ i SAD. Sporazum su potpisali maršal Tito ispred Jugoslavije i ambasador SAD u Beogradu Džordž Alen. Prema ovom sporazumu Jugoslavija je uključena u Program pomoći za zajedničku pomoć (u nastavku pominje se po uobičajenoj skraćenici MDAP). Pomoć je trebalo da stiže iz tri zemlje: SAD, Velike Britanije i Francuske, i to prema listama potreba - narudžbenicama koje bi dostavljala Jugoslovenska armija. Sporazum o vojnoj pomoći ratifikovan je odlukom Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ 9. februara 1952. godine.

Dakle, za pristupanje FNR Jugoslavije NATO pravilno je uzeti ovaj momenat, a nikako pristupanje Balkanskom paktu koje se desilo dve godine kasnije. Jugoslavija je uključenjem u sistem MDAP postala pridruženi član NATO, primala vojnu pomoć i bila uključena u planiranje NATO za odbranu Evrope od eventualne sovjetske agresije.

Čitav program vojne pomoći pratila je intenzivna vojno-politička i diplomatska saradnja 1951-1953. godine. Mnogo je pitanja bilo pokrenuto: koordinacija planova odbrane između Atlantskog pakta i Jugoslavije, problem ulaska i odnosa Jugoslavije i ovog saveza, usaglašavanje pomoći prema trenutnoj situaciji i razvoju političkih događaja. Ovaj deo događaja možemo pratiti kroz odnose Jugoslavije i SAD, Jugoslavije i Britanije, i Jugoslavije i zemalja tripartitne komisije. Često su svi akteri delovali skupno, češće odvojeno. Ipak, ostaje utisak da je ishodište uglavnom bilo isto: planiranje, odnosi sa NATO i vojna pomoć.

Koča Popović

Sukob sa Staljinom i zemljama tzv. narodne demokratije doneo je u zapadnoj optici Jugoslovenske armije, povratak idealističke slike borbenih Jugoslovena. Strateški interes Zapada, početkom pedesetih godina, zatamnio je ideološko (komunističko) kod Titove armije i forsirao vrlo pozitivnu sliku te armije u kojoj su svi Jugosloveni predstavljeni kao jedinstveni u otporu Istoku. Važnost Titove armije u jeku Hladnog rata nije bila za potcenjivanje, i to je dovelo do stvaranja slike koja je odgovarala zapadnom javnom mnjenju. Uključivanje JA 1951. godine u okvir Programa pomoći za zajedničku odbranu, posebno je pojačalo ovu sliku.

VEĆ početkom 1951. za Armiju su stigle neke isporuke hrane. Naime, iz okvira MDAP izdvojeno je 16 miliona dolara za te isporuke, pri čemu su se one podudarale sa neposrednim potrebama u hrani Jugoslovenske armije. Već u toku pregovora kada bi se apsolvirale neke hitne potrebe, isporučivano je naoružanje Jugoslovenskoj armiji. Tako su stigle haubice 105 mm, protivtenkovski topovi 57 mm, oklopni automobili, raznovrsna municija...

Od 1952. godine, kada kreću isporuke vojne pomoći. za jugoslovenske oklopne jedinice nastalo je "burno razdoblje podstaknuto naglim prilivom nove borbene i neborbene tehnike kroz sistem MDAP. Primljena oprema: tenkovi "M4A3 šerman" (599 komada), "M-47 paton" (319), samohodni topovi M-7 105 mm, M-18 76 mm, M-36 90 mm (715), oklopni automobili M3A1 i M-8 (565)... nije bila vrhunska kojom su Amerikanci raspolagali u to vreme, što bi bilo i iluzorno za očekivanje. Ipak, po svojim tehničkim rešenjima bila je to oprema visokog kvaliteta i veoma pouzdana u eksploataciji. Tenkovi "M-47 paton" predstavljali su pak, značajniji kvalitativni skok u razvoju tehnike tog doba. Za razliku od tenkova "šerman", koji su bili tehnološka generacija Drugog svetskog rata, tenkovi tipa "paton" su pripadali prvoj posleratnoj generaciji američkih tenkova i isporučivani su potpuno novi iz fabrika.

SUSRET AJZENHAUERA I KOČE POPOVIĆA

BORAVAK generala Koče Popovića u SAD trajao je pet nedelja. U toku ovih pregovora isporučena je i jedna pošiljka naoružanja. Po povratku u Jugoslaviju početkom jul 1951, u Parizu se odigrao još jedan važan susret u predistoriji programa vojne pomoći Jugoslaviji. Popović se sastao 10. jula 1951. godine u američkoj ambasadi u Parizu sa generalom Ajzenhauerom. Ajzenhauer je sa posebnim uvodom postavio Titovom generalu jedno od ključnih pitanja nad kojima su se Amerikanci tada lomili kada je u pitanju bila Jugoslavija: "Da li bi se Jugoslovenska armija, zasnovana na komunističkom sistemu, borila protiv Sovjetskog Saveza rame uz rame sa kapitalističkim sistemom". Koča Popović je objasnio prirodu sukoba sa SSSR i potvrdio da "doktrinarna pozicija ne bi nikako bila prepreka da se Jugoslovenska armija odupre agresiji zajedno sa zapadnoevropskim vojnicima". Ajzenhauer je istakao da će pozdraviti svaki korak na učvršćavanju saradnje Jugoslavije sa Zapadom. Tako se za Ajzenhauera može reći da je idejni tvorac mesta i položaja Jugoslavije u NATO strategiji.

General Ajzenhauer

Još od 1951. godine počela je da pristiže znatna količina artiljerijskog naoružanja. Primljeno je 760 oruđa različtih sistema: kalibra 155 i 203 mm haubice tipa M-1, M-2, protivoklopni topovi 57 mm, brdski topovi 75 mm M 1-4, haubice M-2, i M-3 od 105 mm. Za vuču oružja zaključno sa haubicama 105 i 122 mm, korišćena su vučna vozila marke "Dodž" i "Džejms", za vuču topova 122 mm, top-haubica 152 mm i haubica 155 mm služili su traktori M-5, a za vuču topova 155 mm i haubica 203 mm, traktori M-4. Tim sredstvima nije rešena vuča samo oruđa dobijenih iz pomoći, već i artiljerije koju je JNA imala odranije.

Protivavionska artiljerija je osnažena sa nešto manje od 1.000 različitih topova britanske i američke proizvodnje: (380 komada tipa M-1 i 150 komada tipa M-12 40 mm; 100 komada 90 i 300 komada 94 mm, nešto samohotki M-15, itd...) a uvedeni su i radari i naoružanje.

Novom tehnikom preoružane su jedinice na teritoriji 5. vojne oblasti, i to upravo u prostoru Zagorja i Zapadne Slavonije koji je smatran kao sastavni deo vojišnog pravca Ljubljanskih vrata, odakle su planeri Atlantskog pakta očekivali napada Sovjeta i njihovih satelita, i gde su insistirali da se nova tehnika koristi.

JUGOSLOVENSKO ratno vazduhoplovstvo je počelo da prima avione čak i pre nego što je potpisan sporazum o pomoći. Tokom vojno-diplomatskog zbliženja Jugoslavije i Zapada, putem različitih komercijalnih ugovora nabavljeno je nešto lakih britanskih dvomotoraca. Potom su počeli da stižu klipni avioni "moskito" (140 komada) od kraja oktobra 1951. a od poslednjeg dana iste godine i avioni "F-47D tanderbolt" (150 komada). Uvođenjem ovih aviona stvoreni su povoljni uslovi za obuku vazduhoplovnih jedinica, posebno u složenim meteo uslovima i noću.

Prelomni momenat u razvoju JRV bio je početak isporuke mlaznih aviona. Prve partije mlaznjaka "lokid T-33A" (od ukupno 25) i "F-84G tanderdžet" (ukupno 167), stigle su u batajnički 117. lovački puk u martu i junu 1953. godine. Njihovom prvom dolasku na Batajnicu 10. marta 1953. kada se spustila četvorka mlaznih T-33A, dat je tada izuzetan značaj: prisustvovao je veći broj jugoslovenskih i američkih zvanica. Nabavljena je i velika količina, od oko 800 klipnih motora, koja je omogućila dovršavanje nekih domaćih projekata. Transportna avijacija je ojačana sa 20 aviona "daglas C-47" (to je bilo povećanje za 100 odsto kapaciteta), a početkom 1954. godine stigli su i prvi helikopteri tipa "vestland S-51" u naoružanje JRV.

PEKO U AMERICI

KADA je u januaru 1953. načelnik Generalštaba JNA, Koča Popović, preuzeo dužnost saveznog sekretara za spoljne poslove, na čelo JNA je došao njegov dotadašnji zamenik general Peko Dapčević. On je ubrzo otišao u Sjedinjene Države ... Poziv za njegovu posetu potpisao je prvi čovek američkih kopnenih snaga, general Džozef Loton Kolins. Ova poseta imala je dvojak karakter. Obilasci američke Vojne akademije, Armijskog ratnog koledža, Oklopne škole, postrojenja fabrike aviona "Ripablik" na Long Ajlendu i remontnog zavoda u Aberdinu bili su vidljivi deo njegovog boravka. Suštinski, u pozadini njegove komunikacije sa američkim vojnim vrhom je bilo zaključenju Balkanskog pakta sa Grčkom i Turskom koje je ulazilo u završnu fazu i definisanje strategije eventualnog ratovanja na Balkanu.

.Od 1953. godine počelo je formiranje službe Vazdušnog osmatranja javljanja i navođenja - VOJIN u sastavu JRV, jer su tada počele da stižu pošiljke radarskih uređaja i prateće tehnike. Daljim isporukama radara AN/TPS- 1D, -10 i AN/FPS-8 u narednim godinama, ova se služba proširila u složen sistem kojim je pokriveno celo nebo FNRJ.

Tito i Koča sa generalima jugoslovenske vojske

U proleće 1956. godine JRV je započelo sa prijemom mlaznih lovačkih aviona tipa "F-86E sejbr". Uvođenjem ovog lovca u naoružanje (43 komada) otvorila se mogućnost za stvaranje prvih savremeno opremljenih lovačko-presretačkih jedinica JRV.

PRIHVATANjE programa pomoći nametnulo je i problem preobuke jednog dela starešinskog kadra. Ta preobuka bila je postavljena na dva načina: školovanje jednog dela jugoslovenskih kadrova u američkim vojnim školama u SAD ili u Evropi i kroz specijalno organizovane kurseve u Jugoslaviji koje su držali američki vojni ili civilni stručnjaci. U vreme trajanja vojne pomoći na školovanju van FNRJ bilo je 762 pripadnika JNA. Dok se računa da je na specijalizovanoj obuci u zemlji obučeno nekoliko hiljada starešina. Takve tehničke kurseve sprovodilo je 18 ekipa sa 48 američkih nastavnika.

Tito i Nikson

Vazduhoplovci su prvi koji su se školovali u inostranstvu. Radi preobuke na mlazne borbene avione septembra 1952. godine trojica iskusnih pilota su upućena na specijalni komandantski kurs na mlaznoj avijaciji, pri 48. lovačko-bombarderskom vingu u američkoj bazi Šomon u Francuskoj. Na upućivanje naših pilota na preobuku uticala je i ocena američkih stručnjaka da je letački i tehnički sastav JRV uspešno ovladao klipnim avionima zapadnog porekla. Trojica Titovih pilota će biti prvi Jugosloveni koji će leteti na mlaznim avionima. Krajem 1952. godine ovoj trojki pridružilo se još deset pilota koji su posle izvršene preobuke činili osnovni nastavnički kadar u Jugoslaviji za preobuku pilota JRV na mlaznu tehniku.