Nenad Nikolić: Pod lupom sve istorije srpske književnosti

Nikolić je, inače, profesor srpske književnosti 18. i 19. veka na Filološkom fakultetu u Beogradu i autor je još nekoliko zapaženih studija među kojima su "Kastrirane junoše", "Meandri prosvećenosti", "Geometrija prošlosti".

o Srpsku književnost kao nacionalnu, na narodnom jeziku i u tradiciji epike prvi put su odredili Jovan Subotić i Jovan Ristić sredinom 19. veka.

- Polazeći od ideje o narodnom jeziku kao izrazu duha naroda - koju su romantičari baštinili od Herdera, Subotić i Ristić želeli su da vrednosti srpske književnosti odvoje od crkve i škole, u čijim se okriljima do tada razvijala. Preduslov za to bilo je veliko pregalaštvo Vuka Karadžića, koji je pokazao da se na narodnom jeziku mogu stvarati izuzetna dela. Ali, oni su smatrali i da književnost jedne nacije ne može napredovati ako se ne emancipuje od temelja narodnih pesama. Jovan Ristić je prvi prepoznao Branka Radičevića i Njegoša kao pesnike koji su oslanjajući se na narodno stvaralaštvo, dali originalna umetnička dela.

o U "Istoriju srpske književnosti" iz 1867. Stojan Novaković je uključio staru i dubrovačku književnost, novu i narodnu književnost, kao i novu književnost Srba katolika i Hrvata. Time je otvoren problem kojim će se tumači srpske književnosti baviti do kraja 20. veka.

- Iako su sve navedene književnosti bile predstavljene između istih korica, Novaković ih je izlagao kao međusobno nezavisne celine. Problem jedinstva srpske književnosti - šta je to što jezički i poetički različite staru, narodnu i novu književnost čini jednom nacionalnom književnošću - ostaće jedan od središnjih problema naše istoriografije književnosti. Drugi veliki problem koji je Novakovićeva "Istorija" pokrenula tiče se odnosa srpske i hrvatske književnosti: ako su Hrvati 1836. prešli na srpski jezik, šta razlikuje srpsku i hrvatsku književnost, pisane na istom jeziku? Na to teško pitanje različito je odgovarano, uvek s obzirom na promenljiva shvatanja srpske i hrvatske nacije, i njihovog međuodnosa, pri čemu je naročito sporan bio status dubrovačke književnosti.

o Početak prošlog veka u znaku je moćnog dela Jovana Skerlića, koji je ostavio veliki trag, kao i neke nedoumice?

- Posle izrazite dominacije tzv. vukovaca u drugoj polovini 19. veka, Skerlić je početkom 20. veka izneo ideju o dve ravnopravne tradicije srpske književnosti - dositejevskoj i vukovskoj - i pokazao da i književnost 18. veka ima važno mesto u okviru nove književnosti. Štaviše, dositejevsku tradiciju više je cenio od vukovske, jer su mu Dositejeve racionalističke ideje bile bliske. Ali naglašavanjem ideja u književnosti, u drugi plan je potisnuo njenu estetsku dimenziju. Drugi veliki problem Skerlićevog nasleđa bilo je odbacivanje stare književnosti kao "kaluđerske pismenosti", i to baš u vreme kada je Pavle Popović u "Pregledu srpske književnosti" prvi staru književnost posmatrao kao umetnost.

o Knjigom Pavla Popovića "Jugoslovenska književnost" prvi put se kod Srba kao književnoistorijski pojam pojavljuje jugoslovenska književnost. Bio je to novi kamen spoticanja?

- Ideja srpsko-hrvatskog jedinstva postojala je i kod Jovana Subotića i Stojana Novakovića. Vođeni tada najmodernijom idejom jezičkog kriterijuma nacionalnosti, a zanemarujući hrvatsko osećanje samobitnosti, oni su jedinstvo srpskog i hrvatskog "plemena" videli u okviru srpske nacije. Prateći državnu politiku kralja Aleksandra i pišući svoju knjigu kao prilog integralističkom shvatanju jugoslovenske nacije, Pavle Popović je jugoslovensku književnost konceptualizovao kao književnost na srpskom jeziku prožetu katoličkim duhom i hrvatskom tradicijom pohrvaćivanja svega.

o Posebno poglavlje posvetili ste Jovanu Deretiću koga predstavljate kao našeg poslednjeg velikog istoričara književnosti. U čemu je on otišao dalje od svojih prethodnika?

- Najveći doprinos Jovana Deretića bio je u nastojanju da osam vekova srpske književnosti sagleda kao jedinstvenu celinu. U "Istoriji srpske književnosti" iz 1983. prvi put nisu bile razdvojene stara, narodna i nova književnost. Pripremajući njeno drugo, znatno obimnije izdanje (posthumno objavljeno 2002), Deretić je napisao i "Poetiku srpske književnosti" - u kojoj je predstavio njenu unutrašnju strukturu - i "Put srpske književnosti" u kojem je, pored mnogih drugih značajnih razmatranja, najuravnoteženijim određenjem dubrovačke književnosti kao granične tradicije srpske i središnje tradicije hrvatske književnosti rešio dugotrajan problem njenog statusa. Nijedan naš istoričar književnosti nije se sa toliko posvećenosti i iz toliko različitih perspektiva bavio srpskom književnošću kao Jovan Deretić. Uključujući i preispitujući rezultate svojih prethodnika, stvorio je delo koje je postalo temelj nastave književnosti u školama i presudno uticalo na to kako danas shvatamo šta je srpska književnost.

o Veoma ste kritični prema studijama pisca Milorada Pavića o srpskom književnom baroku, klasicizmu i predromantizmu.

- Istrajno bavljenje ovim do tada slabo proučavanim razdobljima srpske književnosti, protiv skerlićevsko insistiranje na estetskim kriterijumima, uvođenje Gavrila Stefanovića Venclovića u srpsku kulturu "Crnim bivolom u srcu", prvim štampanim izborom iz njegovih obimnih rukopisa - sve su to veliki Pavićevi doprinosi. Oni su istovremeno doveli u pitanje baš ono što su promovisali. Jer, Pavić je Venclovićevu prozu pretvarao u poeziju: štampao je prozni tekst kao stihove, izostavljajući reči koje nisu odgovarale težnji da Venclović liči na Vaska Popu. U "Istoriji srpske književnosti baroknog doba" često je pesme koje je analizirao navodio bez strofa koje se nisu uklapale u njegovo tumačenje. Takvi postupci više odgovaraju romanima koje će Pavić kasnije pisati nego naučnoj metodologiji. Zato je danas nužno ozbiljno razmišljati o umetničkim osobinama srpskog baroka i klasicizma, ali čitajući tekstove iz tog vremena onakve kakvi su napisani, u njima takvima prepoznajući ono što je vredno sa horizonta savremenosti.

BUDUĆI NARAŠTAJI

o IMA li značajnih dela srpske književnosti u ovom veku koja zaslužuju pažnju nekih budućih književnih istoričara?

- Kada su se 1847. pojavili Njegošev "Gorski vijenac" i "Lazarica" Joksima Novića Otočanina, u prvi mah bolju prođu imala je "Lazarica". Lazu Kostića su, pak, savremenici odmah prepoznali kao genijalnog pesnika, ali mu je sledeća generacija odrekla svaku vrednost, sa avangardistima posle Prvog svetskog rata počelo je njegovo novo uvažavanje, da bismo ga danas smatrali najvećim pesnikom srpskog romantizma. U svakom vremenu, pa i ovom našem, teško je proceniti koja će od savremenih dela biti važna i budućim naraštajima. Ipak, za neka se nadam da će trajati u našoj kulturi: recimo, roman Semper idem Đorđa Lebovića.