Heroji Mojsijeve vere

BEOGRADSKI Jevreji ostavili su ogroman trag tokom balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, kada su zajedno sa Srbima branili zajedničku otadžbinu. Od tada je prošlo stotinu godina, ali su ove žrtve vredne svake pažnje i spomena.

U Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu nalazimo bezbroj interesantnih podataka i fotografija iz ovog perioda, a izložba "Jevreji Srbije u Prvom svetskom ratu" već je bila izložena na šest lokacija, dok će sedmi put biti predstavljena publici početkom oktobra u Kulturnom centru Čukarica.

Davne 1927. godine Odbor za podizanje spomenika palim jevrejskim junacima štampa Spomenicu, koju je Savez jevrejskih opština Srbije nedavno ponovo objavio. Direktor muzeja Vojislava Radovanović podseća nas na vekovni, prijateljski život, ali i zajedničku pogibiju naših predaka.

Uvek zajedno

U starom tekstu iz treće decenije prošlog veka savremenici se sećaju svojih najbližih koje je odnela ratna bujica.

- Jevreji su, od kada su napustili svoju rođenu grudu, bili kroz sva vremena dobri građani, u svim zemljama kroz koje ih je vodio put istorije - piše u uvodnoj reči Spomenice. - Tako je to bilo i jeste u zemlji Srbinovoj, gde su Jevreji u svemu postupali po rečima svoga čuvenog sunarodnika, slavnog istoričara Josifa Flavija - radeći u miru na podizanju opštenarodnog blagostanja i boreći se, za vreme ratova, rame uz rame, voljeno, hrabro, pored svoje braće Srba.

U vreme srpsko-turskih ratova Jevreji ratuju braneći zemlju zajedno sa Srbima, dok su početkom balkanskih ratova bili potpuno saživljeni.

- Beograđani, ali i svi stanovnici naše zemlje, uvažavali su "Srbe Mojsijeve vere", kako su zvali Jevreje - objašnjava Radovanović za "Beogradske priče". - U Beogradu se živelo složno. Posle progona iz Španije i Portugalije, Jevreji Sefardi kreću u rasejanje i dolaze na Balkan. Turci ih primaju, videvši da su to neretko školovani ljudi, vešti trgovci, zanatlije ili lekari. Tako je bilo i u Beogradu. Još u doba Turaka na Dorćolu paralelno žive Srbi, Turci, Grci, Cincari, Jevreji... Bilo je mnogo mešovitih brakova, i danas je veoma retko da neko ima jevrejsku krv sa obe roditeljske strane. Tako je ovde bilo odvajkada, jer u Beogradu nikada nije bilo netrpeljivosti. Naprotiv, ovaj grad je bio važan sefardski centar.

Posle osnivanja Jevrejskog istorijskog muzeja, pre 65 godina, počelo je prikupljanje građe koja se odnosilo na sve muke koje su prošli pripadnici ovog naroda tokom 20. veka, pa se tako u Muzeju našla i arhivska kutija sa građom koja se odnosi na Jevreje Srbije u balkanskim i Prvom svetskom ratu. Pred nama se smenjuju snimci srpsko-jevrejske heroine Neti Munk, koja na leđima nosi bolesnog tifusara, originalni dnevnik Moše Mevoraha iz 1916. i prelaska Albanije, portreti velikih ličnosti iz tog teškog doba zajedničke istorije...

Dobrovoljačka zakletva

NA jednom snimku je jevrejsko bolničko osoblje snimljeno u Devetoj rezervnoj vojnoj bolnici, a uz njega je Moša Amar, konjički oficir poginuo sa celim svojim eskadronom 1912. godine kod Uroševca, u borbi protiv Albanaca ("Arnauta") u Prvom balkanskom ratu 1912. godine. U zarobljeničkom logoru u Češkoj snimljeni su srpski Jevreji prilikom molitve 1917. godine, a tu je i kadar kada je srpski odred došao u posetu manastiru Treskavac, kod Prilepa, predvođen oficirom Benkom Davičom.

Moša Mevorah bio je konjički oficir, učesnik balkanskih ratova, pa Prvog svetskog rata, nosilac Albanske spomenice, proboja Solunskog fronta... Dr David Albala bio je čovek vredan posebne priče, specijalni delegat pri Jugoslovenskom kraljevskom poslanstvu, koji je doprineo da se ostvari saveznička pomoć Srbiji...

- Arhiva Jugoslovenske kinoteke pomogla nam je da dođemo i do snimka na kojem se vidi kako polažu zakletvu Jevreji - Srbi Mojsijeve vere - ističe Vojislava Radovanović. - To su bili dobrovoljci koji pristupaju sprskoj vojsci početkom Velikog rata, a blagosilja ih vrhovni rabin Srbije dr Isak Alkalaj u Donjem gradu na Kalemegdanu.

SEFARDI I AŠKENAZI

DVE grupe Jevreja žive na našem području. Sefardi su krenuli u rasejanje kada su ih, prvo Španci prognali 1492, a zatim i Portugalci 1498. godine.

Aškenazi su bili naseljeni na severnijim delovima Evrope, pa njihovo ime označava "nekog ko dolazi iz Nemačke", mada je deo gde su živeli bio znatno širi i prostirao se većinom severnih delova Starog kontinenta.

U našoj zemlji je otprilike četiri puta bilo više Sefarda, koji su činili većinu beogradskog jevrejskog stanovništva.

ŽRTVE VELIKOG RATA

Kada je počeo Prvi svetski rat, kod nas je živelo oko 6.000 Jevreja, a najmanje 600 je poginulo tokom vojnih operacija. Ako uzmemo u obzir da su žene i mnogobrojna deca ostali kod kuće, lako je doći do zaključka da su Jevreji, baš kao i Srbi, tokom vojnog sukoba izgubili svaku treću mušku glavu.

HOLOKAUST

JEVREJSKE žrtve u Drugom svetskom ratu bile su stravične. U Beogradu je većina stradala već tokom prve i druge ratne godine, pa su velika stratišta bila u okolini sela Jabuka, u Banatu, kao i na Starom sajmištu.

- Prema knjizi koju je objavila grupa autora "Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji", u Beogradu je živelo između 10.000 i 12.000 Jevreja pre rata. Većina je stradala.

Srbi su često pomagali svojim sugrađanima. Država Izrael je posle rata ustanovila titulu "pravednika", a to su bili ljudi koji su tokom Holokausta spasli bar jedan jevrejski život. To je posebno visoko priznanje, a na teritoriji današnje Srbije bilo je više od stotinu takvih pojedinaca ili porodica koji su pružali utočište unesrećenima.