Sveti Sava svetac naroda

USPOSTAVLjANjEM nove, samostalne Srpske crkve i njenih episkopija i manastira rastao je i ugled njenog prvog poglavara - arhiepiskopa Save Nemanjića. Ovozemaljska smrt 1236. godine u bugarskom gradu Trnovu nije prekinula i širenje Savinog uticaja, ne samo u srpskom, već i među drugim balkanskim narodima. Ni tursko spaljivanje njegovih moštiju 1594. nije umanjilo njegov kult u našem narodu. Poštovanje njegovog priziva i dela sve je više raslo. I u moderno doba, molitve prvom srpskom svetitelju verni uznose od Jerusalima na Istoku, do Dalmacije i Trsta na Zapadu, kao i na svim kontinentima gde žive raseljeni Srbi.

Ne greše stariji istoričari kada kažu da je Sveti Sava stožer oko koga se srpski narod vekovima obmotavao i oslanjao. Za pomoć, utehu i spasenje, međutim, ovom svetitelju su se obraćali i drugi narodi - Rusi, Bugari, Rumuni... Njegov kult, uprkos nepredvidivim ćudima politike, balkanskim naravima i bolnim epizodama iz prošlosti - živi i danas.

PROČITAJTE JOŠ: Pobeda veštog diplomate

Ne treba zato da čude ikone Svetog Save u izlozima suvenirnica u bugarskom gradu Velikom Trnovu. Iako ih kupuju najčešće srpski hodočasnici, nisu malobrojni ni Bugari koji se u obnovljenoj Crkvi 40 mučenika mole na grobnom mestu srpskog svetitelja. Moskovska patrijaršija redovno i sa posebnim poštovanjem naglašava domete Savine delatnosti i njegove zasluge za veru.

Na stvaranje Savinog kulta u srpskom narodu uticalo je mnoštvo činilaca. Po prenosu njegovih moštiju u manastir Mileševu brzo su se pročula čudotvorna isceljenja na mestu ukopa, pa je ovaj manastir nedaleko od današnjeg Prijepolja postao stecište mnogobrojnih poklonika i molitvenika. U potonjim vekovima, Mileševa i naklon svetitelju postaće običaj ne samo Srba, pravoslavnih hrišćana, već i rimokatolika i muslimana.

PROČITAJTE JOŠ - SUSRET SA ISTORIJOM: Srpska crkva delila sudbinu svoga naroda

Ugradnji duha ovog svetitelja u nacionalni kod srpskog naroda posebno je doprineo period osmanlijske okupacije. U vreme turskog ropstva porobljeni narod nije morao mnogo da traga za preko potrebnom figurom koja će biti izvor okrepljenja i nadahnuća u porobljenoj zemlji. Sveti Sava, kao višestruko prisutni lik u kolektivnoj svesti vekovima, bio je preko potrebno svetlo naroda u istorijskoj tmini u kojoj se našao. Tome je posebno doprinela njegova svetost i svetiteljska, liturgijska misija koju je svesrdno i prilježno sprovodio.

"Naš narod je ovo shvatio i podigao mu u svome srcu i duši hram koji nikakve bure vremena nisu mogle srušiti. On se privio oko njega, molio mu se i oživljavao ga kao svoga predvodnika kroz sve bure vremena, koje su naš narod lomile kroz istoriju", beleži crkveni istoričar Đoko Slijepčević.

Savin grob u Mileševi

Sveti Sava je jedinstvena ličnost i po intenzitetu narodnog kulta koji se neprekidno razvijao i koji je živ i danas. Ovome je doprineo njegov prosvetiteljski rad, izražen osećaj za narod i njegove navike, običaje i sklonosti, kao i brojna putovanja koja nisu ostala zaboravljena.

Svestan svih okolnosti, u svome misionarskom i nacionalnom radu Sveti Sava je bio vrlo oprezan i delikatan. Išao je "niz maticu urođenih težnji i dobrih sklonosti svoga naroda" i mnogo je vodio računa o slovenskom mentalitetu Srba. Izbegavao je svako nametanje zapovesti i autoriteta, tragajući za kompromisom i mirnom prosvetiteljskom radu. Tako nije ni iskorenjivao ni stare, paganske, običaje i rituale, već ih je gde god je to bilo moguće prilagođavao novoj veri.

"Ovakav pristup je učinio da je srpsko pravoslavlje razvilo svoje osobenosti i zadržalo mnogo toga iz stare, prehrišćanske epohe. Sam proces crkvene hristijanizacije nije prodro onako duboko kao kod Rusa, već je narod uneo u crkvu i svoje nacionalne elemente, čineći srpsko pravoslavlje sasvim drugačijim od grčkog, ruskog i drugih istočnohrišćanskih crkava", navodi Slijepčević.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * *

SAVINO ZAKONOPRAVILO - PRVI SRPSKI USTAV

PO dobijanju samostalnosti Srpske pravoslavne crkve 1219. godine, trebalo je urediti crkvene, ali i društvene odnose u srpskoj državi. Ta godina je i svojevrstan početak državotvorno-nacionalnog rada Svetog Save. Kako njegovi biografi navode, bilo mu je posve jasno da u svemu mora početi iznova.

Najstariji: Ilovički prepis Krmčije

Po povratku iz Nikeje, prvi srpski arhiepiskop najpre je otišao na Svetu Goru, a potom i u manastir Filokal u Solunu, da se, kako piše Nićifor Dučić, posavetuje sa svojim starijim prijateljem, mitropolitom Kostadijem, o uređenju Srpske crkve. Ovo je, tvrde istoričari, bio vrlo važan sastanak, jer je u Filokalu Sava "prepisa mnoge zakonske knjige", i "pošto sabra sve potrebe, koje pripadaju velikoj crkvi, i uze sa sobom zakonske knjige, putovaše zemlji naroda svoga".

Ove "zakonske knjige" su zapravo Zakonopravilo - prvi srpski ustav. Štaviše, ono je jedan od najstarijih ustava u svetu. Na Saboru u Žiči 1221. godine, usvojeno je kao najviši crkveni i državni pravni akt. Naziva se i Krmčija ili Nomokanon, i najvažniji je državni, pravni, crkveni, istorijski i književni rukopis srpskog naroda pisan na, u to vreme, razumljivom narodnom jeziku. Reč je o zborniku građanskih i crkvenih propisa vizantijske države, koje je, 1219. godine, odabrao i preveo Sveti Sava, mada ima istoričara koji tvrde da je Sava Zakonopravilo priredio i pre odlaska u Nikeju. No, nema dvojbe da Krmčija nije bila samo prevod vizantijskih crkvenih i građanskih zakona, već je sadržala i njihova tumačenja koja je napisao Sveti Sava. Imala je 70 glava: uvodnih je bilo šest, 44 su se ticale crkvenog i 20 svetovnog prava. Obuhvatala je sve oblasti narodnoga života, nije bila obično usvajanje hristijanizovanog grčko-rimskog prava, već ga je prilagodila karakteristikama narodnog života Srba.

Kada je organizovao episkopije u autokefalnoj Srpskoj crkvi, Sava je svakom vladici dao po primerak Zakonopravila. Kako navodi Vatroslav Jagić, Sveti Sava je smatrao dužnošću i potrebom svakog novoposvećnoga episkopa, osobito ako je prvi put polazio na svoju stolicu, da ponese sa sobom Nomokanon iliti Krmčiju.

Zakonopravilo je poslužilo kao osnova mnogobrojnim zakonima potonjih srpskih vladara, od Dušanovog zakonika do prvog zakonika obnovljene Srbije, 1804. godine i Srpskog građanskog zakonika iz 1844. godine.

Original Zakonopravila čuvan je u Žiči, ali je nestao oko 1253. godine, kada su Bugari sa Kumanima poharali manastir. Srećom, do danas je sačuvano 11 njegovih prepisa, što je neuobičajeno za naše srednjovekovne manuskripte. Prema rečima stručnjaka, to pokazuje da je postojalo mnogo prepisa Nomokanona i da se on naširoko koristio kao zakonik u pravnoj praksi nemanjićke Srbije. Zato je Savino Zakonopravilo neporeciv dokaz da je Srbija već u Savino vreme postala prepoznatljivi deo evropske i hrišćanske kulture. (J. MATIJEVIĆ)

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

POGLAVARI SPC: SAVA DRUGI

NASLEDNIK Arsenija Prvog i treći arhiepiskop srpski, od 1263. do 1271. godine, bio je Sava Drugi - sinovac Svetog Save. Rođen je kao četvrti sin kralja Stefana Prvovenčanog i njegove žene Evdokije Anđel, 1200. ili 1201. godine. Na krštenju je dobio ime Predislav.

Njegovu biografiju napisao je Danilo Drugi i u njoj navodi da je Predislav, poput svog strica Rastka, od rane mladosti bio predan veri pravoslavnoj i "ljubavi, nadi i zadovoljstvu što ih daje Hristova nauka". Vrlo rano se zamonašio i uzeo monaško ime Sava. Podvizavao se u manastiru Hilandaru, a po ugledu na strica čije je monaško ime uzeo, iz Hilandara je išao na hodočašće u Svetu zemlju "da se pokloni Hristovom grobu" i da "vidi sva mesta njegovog stradanja". Po povratku iz Jerusalima, prošao je kroz pokrajinu Šam u Siriji, odakle je doneo sadnicu duda i zasadio je u porti manastira Pećke patrijaršije. Šam-dud, kako ga vernici nazivaju, i dan-danas rađa, a ispod ovog duda je Arsenije Čarnojević, 1690. godine, održao sabor sa najviđenijim Srbima Kosova i Metohije, posle koga je odlučeno da srpski narod krene u veliku seobu za Vojvodinu.

Pre nego što je izabran za trećeg poglavara Srpske pravoslavne crkve, Sava Drugi je bio episkop zahumski čije je sedište bilo u Bogorodičinom manastiru u Stonu, na poluostrvu Pelješcu. Za arhiepiskopa pećkog izabran je još za života Arsenija Prvog Sremca, koji se zbog paralize povukao 1263. godine.

Arhiepiskop Sava Drugi, kao prvi među jednakima, vodio je Srpsku crkvu sedam ili osam godina. Njegov biograf, Danilo Drugi, piše da je "živeo u činu črede svoje sedam godina" i da je "upravljao Crkvom s velikom predanošću i ljubavlju". Bio je poznat i kao gonitelj jeretika i zaslužan za jačanje pravoslavlja. U njegovo vreme, sedište zahumske eparhije preneto je iz Stona u manastir Svetih apostola Petra i Pavla u Bijelom Polju na Limu.

Za vreme arhiepiskopske uprave Save Drugog, njegov brat i kralj Srbije Uroš Prvi Nemanjić, pokušao je da osvoji Mačvu 1268. godine, ali je bio zarobljen pa je po ugovoru sa Ugrima, presto ustupio sinu Dragutinu, oženjenom Katarinom, ćerkom ugarskog kralja.

Arhiepiskop Sava Drugi upokojio se 21/8. februara 1271. godine, kada Srpska pravoslavna crkva obeležava njegov dan. Svete mošti Save Drugog počivaju u hramu Svetih apostola u Peći. Njegov lik sačuvan je na freskama u manastirima Sopoćani, Dečani, Gradac, kao i u Pećkoj patrijaršiji. (J. M.)