Beogradske priče: Odakle nas nadgledaju Rimljani

ŠETNjA centralnim gradskim ulicama uvodi nas u prostor nekadašnjeg Singidunuma. Prolazimo Beogradskom tvrđavom, preko parka na Kalemegdanu, Akademskog parka i Trga republike, kroz Bulevar kralja Aleksandra... I celim putem nas "nadgledaju" Rimljani koji su ovde živeli od prvog veka nove ere.

Pored pomenutih mesta i danas počivaju brojni Rimljani, pa su mnogi stanovnici centralnih delova grada i sada - na rimskom groblju. Kako bismo ustanovili gde su živeli, a gde počivaju daleki prethodnici današnjih Beograđana, zamolili smo arheologa Zorana Simića, stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika koji već decenijama proučava antički život na ovom prostoru, da nam bude "vodič".

PRONAĐI PA - ZATRPAJ

POČINjEMO sa jednom, nažalost, tipično beogradskom pričom. Na današnjem Akademskom parku 1968. godine arheolozi su konzervirali otkrivene ostatke rimskih termi. Bila su to javna kupatila koja su se nalazila u civilnom delu Singidunuma, u uglu današnjeg parka, blizu Etnografskog muzeja.

Nažalost, pošto su stručnjaci i Zavod završili svoj deo posla, morali su da ga zatrpaju i tako spreče njegovo uništavanje. Tadašnje gradske vlasti nisu pronašle nadležne koji bi brinuli o zaštiti ovog nalazišta koje bi danas sigurno bilo važna istorijska i turistička destinacija. Prosto, Beograđani su počeli da bacaju smeće na to mesto, krunile su se stare opeke, a arheolozi su zatrpavanjem lokaliteta uspeli da sačuvaju rimske ostatke - dok ne zaslužimo da ih opet neko otkopa.

- Pre Rimljana ovde su bili Kelti, s tim da se njihovo naselje nalazilo na padinama Zvezdare, prema Dunavu, na prostoru Stare i Nove Karaburme - objašnjava Zoran Simić. - Rimljani dolaze ovde početkom 1. veka i prvo formiraju vojni logor, u okviru zemljano-palisadnog utvrđenja. Prvobitnim iskopavanjima kod prolaza između Knez Mihailove i Čika Ljubine ulice naišli smo na ostatke rova koji je pripadao tom utvrđenju. Isto smo našli i u jednom dvorištu u Knez Mihailovoj. Dakle, utvrđenje se prostiralo od Ulice Laze Pačua i Narodnog muzeja do Knez Mihailove 44, i obuhvatalo je prostor od najpoznatije gradske ulice pa do Ulice braće Jugovića.

U okviru tog prostora, prilikom izgradnje današnjeg zdanja Filozofskog fakulteta, na pjaceti ispred zgrade pronađeni su ostaci kuća napravljenih od pletera, i to su prvi podaci o formiranju naselja na ovim prostorima koji potiču iz 1. veka.

- Krajem istog veka ovde dolazi Četvrta legija Flavija koja će kasnije, odatle preći na današnji Kalemegdan - nastavlja Simić. - Tada počinje i formiranje urbanog, civilnog naselja koje opstaje ovde do 5. veka kada ga Huni uništavaju. Od tada pa do dolaska Slovena ovde život "tinja" i nema naznaka obnavljanja grada koji bi mogao da parira Singidunumu.

URBANO NASELjE

TERME su postojale i pored Filozofskog fakulteta, i njihovi ostaci su danas sačuvani, ali ove su poreklom iz 3. i 4. veka.

- Naselje Singidunum formirano je po svim rimskim principima podizanja urbanog naselja - podseća Simić. - Bio je među većim u pokrajini Meziji, imao je javne i upravne zgrade, a centralni gradski trg - forum, nalazio se otprilike na mestu današnje zgrade Narodne banke u Ulici kralja Petra. Tu je pronađen veliki broj žrtvenika, pa je pretpostavka da se tu nalazio i glavni hram. Grad je imao organizovane ulice, uz koje su bile radionice grnčara, kamenorezaca i drugih zanatlija, kao i kanalizaciju i vodovod. Sve je bilo okrenuto snabdevanju vojske i civila koji su živeli ovde.

U 2. veku izgrađen je kastrum, odnosno kameno utvrđenje koje je značajno doprinelo privrednom i ekonomskom razvoju celog grada. Ulice su bile popločane, oivičene trotoarima. Inače, osim o životu ljudi, grad je morao da misli i na njihov odlazak, pa su tako ponikla i singidunumska groblja.

- Rimljani zabranjuju sahranjivanje u okviru gradskih zidina, pa su se nekropole prostirale u slobodnim prostorima izvan naselja - dodaje Simić. - Groblja su bila pored glavnih puteva, kako bi na ulazu u grad ili na izlazu iz njega odavali poštu umrlima. Rimljani su imali takozvani solarni i lunarni deo groblja. Solarni je bio sa desne, a lunarni sa leve strane druma, na prvom su sahranjivani muškarci, a na drugom žene.

Počeci formiranja nekropole postojali su na mestu današnjeg Prirodno-matematičkog fakulteta, odnosno nekadašnje zloglasne policijske uprave - Glavnjače. Dok je Četvrta legija Flavija bila u centralnom delu Knez Mihailove, okružena jednostavnim utvrđenjem, prve sahrane su obavljane tamo, a kada je prešla na Kalemegdan, i groblja su nicala na drugim mestima.

- U 1. veku groblje se nalazilo i na prostoru današnjeg Trga republike, a kada su u 19. veku kopani temelji za Spomenik knezu Mihailu, pronađeni su grobovi u obliku bunara. Tada su neke od pokojnika spaljivali, a pepeo su stavljali u jednu vrstu urni, napravljenih od kamena ili drveta. Vatrom bi zapekli bočne strane ovakve grobnice da ostane čvrsta i stabilna.

SINGIDUNUM se postepeno širio, pa arheolozi danas mogu da lociraju tri najveće gradske nekropole.

- Jugoistočna se širi od Trga republike, gde je sve počelo, i prostire se sa leve i desne strane današnjeg Bulevara kralja Aleksandra, sve do Vukovog spomenika. Najintenzivnije sahranjivanje bilo je od Trga Nikole Pašića, preko Pionirskog parka do Krunske ulice i Bulevara, i sa leve i sa desne strane puta. Sa istočne strane, nekropola je dopirala do Ulice majke Jevrosime.

Samo u Kosovskoj ulici otkriveno je više od stotinu rimskih grobova.

- Kada je rađen toplovod 1988. godine, u Kosovskoj, Palmotićevoj i delu Vlajkovićeve prvi put smo pronašli veliki broj spaljenih pokojnika. U principu, Rimljani su otprilike podjednako sahranjivali i spaljivali svoje mrtve. U zavisnosti od statusa, bili bi inhumirani samo u grobne rake, nekada u konstrukcijama od opeke, nalik grobnicama, dok su sarkofazi bili privilegija imućnijeg sloja.

Dva sarkofaga su, tako, pronađena u Kosovskoj, s tim što je jedan bio pored Skupštine, i danas je izvađen i postavljen pored Zavoda za zaštitu spomenika na Beogradskoj tvrđavi, dok je drugi bio na samom uglu Kosovske i Vlajkovićeve. Pošto je preko njega prolazila saobraćajnica, a bio je plitko zakopan, česti prolasci vozila i stalno opterećenje su ga rastresli i uništili.

Druga, severoistočna nekropola Singidunuma nalazila se na dunavskoj padini, od Ulice braće Jugovića do Dorćola. Poslednja dva groba iz tog doba locirana su u ulicama Visokog Stevana i Braće Baruh.

Na uglu Brankove i Pop Lukine ulice nalazilo se treće rimsko groblje, i zauzimao je deo Brankove ka Zelenom vencu. Ovo rimsko nalazište otkriveno je tridesetih godina prošlog veka, prilikom izgradnje Mosta kralja Aleksandra, koji je prethodio Brankovom mostu.

ČEGA VIŠE NEMA

BEOGRADSKA antika najviše je stradala urbanizacijom grada tokom 19. i 20. veka. Svaki novi objekat imao je duboke temelje i podrumske prostorije, i takva izgradnja je neumoljivo rušila rimske i potonje ostatke.

- U najužem jezgru, gde je formiran savremeni Beograd ostalo je malo ostataka - kaže Simić. - To su delovi različitih objekata koje imamo u tragovima. Na osnovu tih elemenata formiramo slike o celini.

Zato su prave "arheološke oaze" Studentski trg, Pionirski park i Topličin venac. Samo na tim prostorima u centru nije bio velike izgradnje.

- U našem društvu se nije uvrežilo mišljenje da svaki taj podatak mnogo znači kako bi buduće generacije shvatile kako se sve život razvijao - zaključuje Simić. - Svi značajni ostaci koji bi mogli da prezentuju prošlost nalaze se ispod savremenih objekata ili su srušeni zbog njihove izgradnje.

Arheolozima ostaje da isprate rušenje malobrojnih starih kuća čiji temelji nisu bili duboki, i ispod kojih još postoje Rimljani koji, možda "imaju još nešto da nam kažu".

Svakako nam ostaje jedan težak nauk: Ako se nas neko bude sećao onako kako smo se mi udostojili da pamtimo Rimljane, teško da će nas neko zapamtiti...

DEVEDESETE

NEMAR i rasulo koji se oseća prema precima nije retkost u ovom gradu. Mnogi stručnjaci se već oštro protive ideji da ispod Studentskog parka izgradi podzemna garaža, a naš sagovornik se sa posebnim razočaranjem seća devedesetih godina.

- Dešavalo se da u petak odemo s posla, a da nas u ponedeljak, na nalazištu zatekne rupa duboka četiri metra, gde će da bude temelj neke zgrade. Tako nismo imali vremena ni da steknemo uvid u to šta je nekada bilo na tom mestu.

VODOVOD

OD 2. veka nove ere Singidunum je imao i vodovod, jer su Rimljani kaptirali izvore između Mirijeva i Malog Mokrog Luga, i ova građevina je vodila vodu duž Ulice Vojislava Ilića i Crvenog krsta, izlazila je na Krunsku, pa prema kastrumu preko Pionirskog parka.

Kod Hotela "Ekscelzior" su arheolozi pronašli ostatke vodovodnog tunela.

PRUGA PREKO BOLNICE

TOKOM rekonstrukcije tramvajskih šina pored Kalemegdana 2009. godine, graditelji su opet naleteli na rimske ostatke.

- Bili su to delovi objekata u okviru kastruma - objašnjava Simić.- Na osnovu nalaza, među kojima je bilo dosta medicinskih instrumenata, možemo da pretpostavimo da je tu bila bolnica. Tu arheolozi mogu svašta da očekuju. Naime, tamo su se nalazile barake za smeštaj vojske, skladišta za naoružanje, u Gornjem gradu bio je i horeum - žitnica, a posada je imala i do 6.000 vojnika. U posebnim uslovima taj broj je mogao da dosegne do 10.000 ljudi, što je u ono vreme bila ogromna vojna sila.

Kastrum je bio jedan od većih na dunavskom limesu, granici Rimskog carstva. Pored Viminacijuma, koji je bio glavni grad pokrajine Mezije, Singidunum je bio veoma značajan rimski centar.

RAJIĆEVA

VELIKI hotelsko-poslovni kompleks koji je nikao na prostoru Rajićeve ulice, između Knez Mihailove i Uzun Mirkove, i čijim podizanjem, u najmanju ruku Beograđani oduševljeni, nalazi se na mestu gde su nekada živeli Rimljani.

Konkretno, tu je bilo slobodan prostor ispred kastruma, koji je, po mišljenju našeg sagovornika, mogao da služi za javne objave ili okupljanja.

Šta je nekada bilo ispod - nikada nećemo saznati. Šta god da je bilo tamo - bilo je.

KOSANČIĆEV VENAC

CIVILNO naselje imalo je veoma važan deo u oblasti današnjeg Kosančićevog venca. U delu gde je sada bašta francuske ambasade pronađen je nadgrobna ploča na kojoj je očuvan zapis kojim jedan veteran Četvrte legije Flavije, zajedno sa ćerkom, podiže spomen upokojenoj supruzi.

- Prema Pop Lukinoj ulici su tokom radova pre Drugog svetskog rata pronađeni ostaci veoma luksuznih građevina, verovatno vila. Na mestu potonje Biblioteke grada, koja je izgorela u nemačkom bombardovanju, takođe je postojala vila, a nalazi sistema podnog grejanja potvrđuju visok kvalitet i skupocenu gradnju.

TAURUNUM

SEDIŠTE rimske Dunavske flote nalazilo se prekoputa, u Taurunumu. Pristanište, koje je bilo na Dunavu služilo je prvenstveno u vojne svrhe, ali je verovatno da su tu pristajali i trgovački brodovi.

- Centralni deo predstavljalo je utvrđeno naselje, koje se otprilike prostiralo na istom mestu gde je i danas staro jezgro Zemuna - objašnjava Simić. - U Preradovićevoj ulici nađeni su ostaci jedne od rimskih kula, a izvesno je da ih je bilo više. Kao i u Singidunumu, i tamo se nekropola nalazila van grada, duž današnje Ulice Tošin bunar, sa obe strane prema Studentskom gradu.

Taurunum je bio u pokrajini Panoniji, tamošnji kastrum je, verovatno kao i svi drugi bio tipski - četvorougani, pa je imao i četiri kapije, orijentisane ka stranama sveta.