BILO bi nepravedno da u danima kad se pokreće inicijativa da se Dušan Silni pribroji svetim Srbima ostanu zaboravljena dvojica srpskih naučnika čijom zaslugom imamo sačuvane careve mošti i znamo kako je izgledala njegova zadužbina, smatra dr Vladimir Davidović, dugogodišnji sekretar i upravnik SANU, stručnjak za kulturnu baštinu.

- Dr Radoslav Grujić, istoričar, teolog i arheolog, 1927. je otkopao Svete arhanđele, pronašao careve mošti, doneo ih u Beograd i sačuvao - podseća Davidović. - Dušanova zadužbina posle Grujića je bila zaboravljena sve do 1961, kada dr Slobodan Nenadović nastavlja istraživanje i pravi studiju u kojoj detaljno rekonstruiše izgled Svetih arhanđela.

Početkom devedesetih pokrenuta je inicijativa da se Dušanova zadužbina ponovo izgradi na osnovu radova Grujića i Nenadovića, ali da toga nije došlo najviše zahvaljujući akademskim sujetama.

- Bilo bi lepo odužiti se dvojici velikana bar pravljenjem originalnog Dušanovog sarkofaga, koji možemo da rekonstruišemo zahvljujući njihovim istraživanjima - smatra Davidović.

On podseća na to da je sve počelo kad je profesor Grujić pronašao deo Dušanove hrisovulje u kojoj piše da je car 1341. u klisuri hučne Bistrice našao lek teškoj bolesti, iako se već pomirio sa smrću.

- Car kaže da je na tom mestu pronašao staru crkvu Svetih arhanđela i na njemu podigao novu veliku crkvu “vojvodama nebeskih sila i čudotvoraca” - zapisao je profesor Grujić.

On iskopavanja drevnog manastira počinje 1927, dok tek oslobođenim srpskim jugom haraju bande arnautskih kačaka i bugarskih komita. Na jezičku tla između rečne okuke i zida klisure bili su vidljivi retki ostaci zidina koje su opasivale manastir i tvrđavu Višegrad na bregu u zaleđu. Od građevina Svetih arhanđela nije ostalo gotovo ništa posle turskog razaranja u 16. veku koje je naredio Sinan-paša, isti onaj koji je spalio mošti Svetog Save na beogradskom Malom Vračaru. Igrom sudbine, danas na istom mestu, u Crkvi Svetog Marka počivaju zemni ostaci prvog srpskog cara.

- Sinan je dao porušiti sve crkvene zidove koji su bili obloženi uglačanim mramornim pločama i zajedno sa svim ostalim podesnim materijalom dao je preneti u Prizren, pa je od njega sagradio svoju impozantnu džamiju - zapisao je Grujić.

Tragom narodnog predanja po kome je oblik Sinan-pašine džamije kopija Svetih arhanđela, naučnik otkriva da sav mermer na njoj potiče sa Dušanove zadužbine, kao i svi monolitni bogato ukrašeni stubovi.

Grujić je uporno kopao po ostacima Dušanove zadužbine koju su vekovi pokrili zemljom na kojoj su bujali veliki žbunovi divljih ruža.

- Ni ta humka ostataka polomljenih Svetih arhanđela nije ostavljena na miru, jer su legende o sakrivenom blagu gonile mnoge ruke da kopaju po razvalinama - beleži Grujić.

- Najvažnije Grujićevo otkriće su zemni ostaci cara Dušana ispod ostataka sarkofaga, na kome je u visokom reljefu bio predstavljen car s mačem na grudima - kaže Davidović.

Profesor Grujić je primoran da sve iskopine pošalje u Muzej južne Srbije u Skoplju, jer vernici masovno dolaze da bi uzeli relikvije s Dušanove zadužbine.

- Sa velikom mukom čuvani su ti objekti od mnogobrojnih posetilaca - zapisao je Grujić. - Postavljen je jedan vojnik da pazi na njih. Ipak, nestalo je nekoliko vrlo lepih manjih objekata. Jedan viši državni fukcioner odneo je tri objekta u Beograd. Kako mi sam docnije reče, dao ih je da se kao amajlija uzidaju u temelje kuće.

Nalazi profesora Grujića decenijama su ležali nabacani u Kuršumli-hanu u Skoplju, pošto su posle Drugog svetskog rata komunističke vlasti ukinule Muzej južne Srbije. Paradoksalno, stari naučnik koji je pronašao Dušanove kosti i 1942. spasao mošti kneza Lazara, cara Uroša i Stefana Štiljanovića, koje su ustaše pokušale da unište, na ideološkim sudovima 1945. biva osuđen na gubitak srpske nacionalne časti i progon s Univerziteta.

- Tek dr Slobodan Nenadović od 1961. do 1965. ponovo istražuje Arhanđele, proučava ogromnu Grujićevu zaostavštinu i odlazi u Skoplje, gde na osnovu njegovih iskopina pravi rekonstrukciju zadužbine cara Dušana. Ovu izuzetnu studiju objavljuje u knjizi koju posvećuje uspomeni na Grujića i verovatno zbog toga ne postaje akademik - kaže Davidović.