Beogradske priče: Potpis starog maga

PLAN grada koji je 1977. godine potpisao veliki arhitekta i pisac Aleksandar Deroko romantično nas vraća u vreme kada je "Beograd bio mali", a spremao se da poraste do današnjih obličja.

Crtajući i beležeći tačne gradske proporcije i tadašnje nazive, Deroko je savršeno označio gradske oblasti koje nam danas deluju arhaično i u velikoj meri zaboravljeno.

Poznati profesor arhitekture ušao je u istoriju i kao akademik, ali i pisac nekoliko knjiga kojima je vrlo umešno oslikao varošku istoriju.

Maestralni profesor

DEROKO je još kao mladić bio strastveni vazduhoplovac, učesnik Prvog svetskog rata i prijatelj sa velikanima poput Tadije Sondermajera, kojem je čak bio i sekundant kada je ovaj imao dvoboj sa Milošem Crnjanskim. Srećom, taj sukob je prošao bez žrtava.

Deroko ulazi u istoriju i kao maestralni profesor na Arhitektonskom fakultetu za čija predavanja je ostala priča da su bila toliko posećena, da su mnogi morali da ostanu iza amfiteatarskih vrata. Predmet njegovih istraživanja, pored ostalog, bila je savremena arhitektura koju je i predavao. Odlazio je često na Svetu goru, sa koje je ostavio značajne zapise. Među njegovim knjigama koje su uvek bile veoma popularne izdvajamo "A ondak je jeroplan letijo nad Beogradom" i "Mangupluci oko Kalemegdana", ali i one, stručne, koje su se bavile narodnim neimarstvom, srednjovekovnim gradovima u Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori...

Aleksandar Deroko

Njegova sećanja i pripovedanja o Beogradu ostala su snažna uporišta na osnovu kojih i danas prepoznajemo duh naših predaka, a neka mesta ocrtana na karti koju Deroko potpisuje 1977. godine vredna su tumačenja, poređenja sa današnjicom i dubokog poštovanja prema geniju čoveka koji je duboko i iskreno voleo ovaj grad.

Od Save do Jalije

DOK obeležava Kalemegdan kao polje ispred Tvrđave koju deli na Donji i Gornji grad, Deroko jasno markira i deo koji se spušta ka dunavskoj strani, bliže Ušću i podseća na njegov stari, turski naziv Jalija.

Do njega je vodila stara, trgovačka Dubrovačka ulica, na mestu današnje Ulice kralja Petra, koja se posle ukrsnice sa Dušanovom ulivala u Jevrejsku mahalu. Srbi i Jevreji su uvek živeli u miru i slozi, i reklo bi se da su se kroz istoriju grada značajno dopunjavali.

Derokova karta

Na Dorćolu Deroko ucrtava prvu električnu centralu, veoma značajnu za ondašnji grad, koja se nalazila na delu gde je danas Muzej nauke i tehnike. Baruštine prema Vilinim vodama i kasnije, Karaburmi, odavale su nenaseljenost ovog dela. Zato ovo periferno naselje biva odlična lokacija za klanicu, koja je taman bila dovoljno blizu i dovoljno daleko od varoši. Doba 1885. godine koje je autor upisao na skici jeste vreme kada je klanica bila naslonjena na put za Višnjicu, prema kojoj je vodila i Knez Miletina ulica, spajajući ovaj deo sa centrom grada.

Palilula se prostirala do Hadži Popovca, na njoj se jasno ocrtavao prostor koji zauzima kamenolom - Tašmajdan, pored njega Staro groblje, ali i Trkalište, koje se prostiralo na mestu današnjeg Pravnog fakulteta i hotela "Metropol". Na početku današnjeg Bulevara kralja Aleksandra bila je Batal džamija, a ova danas važna gradska saobraćajnica nije nosila takvo ime svojom celom trasom.

Kako beleži Deroko, prvi deo, bliži centru grada, zvao se Fišeklija, zatim se nastavlja deo koji je nosio ime po poslednjem Obrenoviću, da bi se zatim nadovezivao Carigradski drum. Fišekliji je nadenuto ime po fišecima u kojima su trgovci prodavali barut, a koje je knez Miloš isterao na periferiju, kako mu svojom opasnom robom ne bi zapalili varoš.

Jatagan mala

Vračar se delio na Istočni i Zapadni, a među njima udenuo se Englezovac, koji smo "umešno" nazvali tim imenom po Škotu Mekenziju.

Savinac se nalazio iznad Slavije i prethodio je Kotež Neimaru, važnom elitnom naselju nekadašnjeg Beograda. Mi danas Kotežom nazivamo onaj deo iza Krnjače, uglavnom ne znajući da se koren tog imena ugnezdio u francuskom "kotaž", što je često bio sinonim za izletničku kuću ili vikendicu. Tokom prvih decenija 20. veka Kotež Neimar bio je mesto na kojem su nicale vile uglednih stanovnika grada, što se i danas lako uočava na starim natpisima dostojenstvenih vila - "starih dama" gradske arhitekture.

Pristanište i kupalište

ZAPADNI Vračar spuštao se ka prostoru gde je i danas Kliničko-bolnički centar, a početkom prošlog veka počele su da niču važne gradske bolnice, a od Savinca ga je odvajala Šumadijska ulica koja će prerasti u Kragujevački drum, današnji Bulevar oslobođenja. Ta ulica se spuštala do sadašnje Autokomande i Topovskih šupa, prelazeći preko Mirijevskog potoka.

Važno je setiti se da je tu ponikla i Jatagan mala, važno bespravno naselje predratnog Beograda koje je predstavljalo veliku muku tadašnjim gradskim ocima, a Mirijevski potok, doduše, teče i danas, ali daleko od očiju onih koji bi mogli da ga vide. Ispod auto-puta kroz Beograd, onim delom koji danas zovemo Bulevar Franše d' Eperea, u kolektoru duboko ispod asfalta, ta reka teče i danas i uliva se u Savu podno same Mostarske petlje.

Na savskoj obali očitavamo pristanište koje postoji i danas, i na koje pristaju veliki, turistički brodovi koji stižu rekama u naš grad, dok je u blizini današnjeg Sajma Deroko ucrtao mesta koja su Beograđanima bila dragocena u vreme letnjih vrućina. To su bila posebno uređena kupališta.

Bara Venecija bila je deo urbanog miljea i razlog što su ogromni rojevi komaraca svima zagorčavali život, a uz njega, u blizini današnjeg hotela "Bristol" uglavio se i Mali pijac, koji bi često s proleća natapala Sava, kako je narodni pevač i umeo da zabeleži.

Vojna Akademija

U centru grada preteča Brankove ulice nosio je ime Gospodska, upravo po gradskoj eliti koja je na ovom mestu napravila najlepše kuće ondašnjeg grada, a od Zelenog venca naniže je Ulica kraljice Natalije prvo bila Abadžijska, po zanatlijama koje su ovde imale svoje dućane i radnje.

Grad je kriv što vremenom "pojede" svoju prošlost i što nova zdanja bezdušno traže prostor za sebe, potiskujući stare zgrade i ulice. Uspomene mudraca poput Deroka još neko vreme čuvaju sećanja, premeštajući ih u istoriju, ali novi naraštaji nikad neće osetiti "šmek", mirise i obrise nekih delova grada koji su njihovim precima bili beskrajno dragoceni.

Vojna bolnica

LAUDONOV ŠANAC

DEROKOVA karta ima jednu jaku, oštro isprekidanu liniju koju savremeni Beograđani ne bi mogli da povežu ni sa jednom važnom beogradskom pojavom ili objektom, a to je takozvani Laudonov šanac.

To je bio opkop oko grada koji je koristio austrijski maršal Gideon Laudon tokom opsade Beograda kada je oteo grad od Turaka 1789. godine. Dugo je taj rov ostao neka vrsta obeležja granica varoši, pa je služio starim Beograđanima kao orijentir.

Kafana "Topola"

MILOŠEVOM KA SENjAKU

ULICA kneza Miloša, jedna od najlepših u Beogradu, vodila je kraj Vajfertove pivare ka Senjaku, koji je nekada bio periferno, ali ugledno naselje.

Malobrojne su ulice ostale sa nepromenjenim nazivom, pa je tako bilo sa Sarajevskom i Kralja Milana, koja je u međuvremenu menjala naziv. Nemanjina i Vasina, prikazane na ovom planu, takođe su ostale nepromenjene, kao i Terazije.