Vojvođanske priče: Laza Kostić najslavniji upravitelj u Somboru

ZAHVALjUJUĆI angažovanju uglednih i učenih somborskih Srba, 24. marta 1845, osnovana je Srpska čitaonica u ovoj varoši, “pa se Somborci iz slovesnog svog dremeža bude”, javljao je somborski dopisnik “Serbskih narodnih novina” Aleksandar Stojačković, budući srpski istoričar i političar.

Među 72 osnivača druge po starosti čitaonice u Srba nalazili su se i tadašnji veliki sudija, varoški kapetan, poslanik u ugarskom Saboru, sveštenici, trgovci, zemljoposednici i drugi poznati građani. Bio je to veliki kulturni poduhvat somborskih Srba. Za prvog predsednika izabran je stari somborski paroh Avram Maksimović, sastavljač prvog srpskog pčelarskog zbornika, štampanog 1810. godine, koji je, svojevremeno, imao presudnu ulogu u inicijativi za preseljenje Srpske učiteljske škole (Preparandije) iz Sentandreje u Sombor 1816.

- Ustav somborske Srpske čitaonice odobren je od gradskih vlasti u aprilu 1846, a februara 1847. potvrdio ga je i tadašnji austrijski imperator Ferdinand. Prema ovom dokumentu, članom čitaonice mogao je postati samo onaj građanin čiji su poštenje, dobrota i pravičnost bili osvedočeni - podseća Milan Stepanović, istoričar i publicista iz Sombora.

Međutim, posle nekoliko godina, deo članstva počeo je da se osipa, ali je uprkos tome materijalno stanje Čitaonice bilo dobro. Glavnica kojom je raspolagala iznosila je krajem 1852. godine 8.000 forinti.

- Srpska čitaonica imala je i svoju knjižnicu (biblioteku), čiji je fond popunjavan najčešće poklonima. Tako je 1853. majka preminulog dr Save Jovanovića, urednika patrijaršijkog lista “Pozornik” i nekadašnjeg profesora somborske realke, poklonila njegovu zbirku od 300 knjiga, mahom naučne sadržine, pisanih na srpskom, latinskom, francuskom, nemačkom, češkom i mađarskom jeziku - kazuje Stepanović. - Čitaonica je decenijama bila pokretač kulturnog, društvenog i političkog života ovdašnjih Srba, a često su njeni članovi organizovali i mnogobrojne humanitarne akcije.

Čitaonica je 1861. imala srpsku zastavu na kojoj je bila ispisana reč “sloga”...

- Nakon više decenija seljakanja, o Božiću 1881. godine somborski srpski prvaci, okupljeni u kući Sime Bikara, dogovorili su se da podignu stalno čitaoničko zdanje. Bikar je predložio da se kupi posed sa kućom braće Šliser, u središtu grada, na uglu Adžijine i Glavne ulice, u neposrednom susedstvu nešto ranije sagrađene palate Julija Semzea... - veli naš sagovornik.

Istovremeno je čitaonička skupština osnovala sedmočlani “Odbor za zidanje Čitaonice”, na čijem čelu se nalazio Justin Konjović. Odbor je krajem januara 1882. usvojio predlog da čitaoničko zdanje bude podignuto još iste godine. Prilozima članova i srpskog građanstva, pre svega trudom i zalaganjem Justina Konjovića, Sime Bikara i Nike Grujića, gradnja je mogla da počne već u proleće 1882. Temeljac je položen 25. maja 1882. godine, a osveštao ga je zamenik somborskog prote Miloš Janković. U temelje je postavljena povelja o zidanju. Nacrt je načinio peštanski arhitekta Leopold Decer, a zgradu je, za iznos od 24.000 forinti, sazidao Ferenc Decer, koji je te godine rukovodio i završnim radovima na obnovi i proširenju zgrade Županije. Ukupni troškovi izgradnje i opremanja zgrade, sa kupovinom placa, iznosili su 34.543 forinte.

Na skladnoj i lepoj jednospratnici, sazidanoj u obliku slova L, zapadna fasada gledala je na Glavnu ulicu, a severna na Adžijin sokak. Na spratu zapadne fasade bila su tri polukružna prozora između kojih je postavljen po jedan jonski stub, dok su se dva jonska stuba nalazila na kraju fasade, a u prizemlju su bila polukružna vrata sa dva polukružna izloga.

Prostorije Čitaonice nalazile su se na spratu, a činile su ih čitaonica, dvornica za razgovor i ćeretanje i prostorija sa bilijarom i bibliotekom za igre i zabave. U prizemlju su bili lokali za izdavanje (godinama se u ovde nalazila velika pivnica, a kasnije i poznata somborska kafana “Beograd”, koja je polovinom pedesetih godina 20. veka bila pretvorena u istoimeni radnički restoran). Kada je u poznu jesen 1882. godine zidanje Srpske čitaonice bilo završeno, novosadska “Zastava” je javljala da je to “jedina veličanstvena čitaonička zgrada u svekolikom srpstvu, te je sasvim pojmljivo što svaki Srbin Somborac s ponosom baca pogled na nju”.

O prazniku Svetog Andreje Prvozvanog, koji je u 19. veku padao 12. decembra po novom kalendaru, zdanje Srpske čitaonice je svečano osveštano (slava Čitaonice bio je prvo Sv. velikomučenik Georgije, koji je prvi put u ovom zdanju proslavljen 1883. godine, a sveti Andrej Prvozvani je za slavu odabran kasnije). Povodom otvaranja novog zdanja, uveče je bila priređena igranka sa besedom. Idiličnu sliku srpskog zajedništva u velikom poduhvatu brzo je pokvarila politika koja je ovdašnje Srbe, nakon rascepa Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke, podelila na radikalski i notabilitetski tabor, pa su njihove međusobne razmirice odložile i odocnile proslavu pedesetogodišnjice Srpske čitaonice, 1895. godine.

Decembra 1897. član Srpske čitaonice postao je znameniti srpski pesnik Laza Kostić, ženidbom ovdašnjom bogatom, ali već ocvalom naslednicom Julijanom Palanački. Četiri godine kasnije, u decembru 1901. godine, Laza je bio izabran za predsednika Srpske čitaonice, i tu dužnost će obavljati tokom sledećih devet godina, sve do smrti, u decembru 1910. godine. Nakon Kostićeve smrti, u znak žalosti za svojim dugogodišnjim prvim članom, Srpska čitaonica je narednu godinu bila bez predsednika.

Čitaonica je između dva rata, posebno dok je njen dugogodišnji predsednik bio dr Milenko Petrović (od 1923. do 1941. godine), obnovila rad. U vreme Drugog svetskog rata, odmah po ulasku mađarskih vojnika u Sombor, Srpskoj čitaonici bio je zabranjen rad, a zgrada je, usled ratnih dešavanja i boravka bugarskih vojnika u njoj, bila ruinirana - sve je bilo polomljeno, porazbijano i odneto, a pod korišćen za loženje?!

Portreti znametih ličnosti, dar Save Stojkova / Foto J. B.

Portreti

ZGRADA je temeljno obnovljena tokom druge polovine devedesetih godina 20. veka. U obnovljenoj velikoj sali smeštena je zbirka od 20 portreta slavnih muževa somborske čitaonice, koje je tokom 1999. naslikao i darovao njen doživotni počasni predsednik somborski slikar Sava Stojkov. Od 1969. godine zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture.