Bez pravde za žrtve mađarske racije

NA današnji dan, pre tačno 70 godina, Novim Sadom okovanom snegom i ledom vladao je - užas. Zloglasna mađarska racija, započeta dan ranije, primicala se stravičnom krešendu koji će se dogoditi njenog poslednjeg dana, 23. januara, i imati zaista krvav bilans: za tri dana brutalno je pobijeno 1.246 novosadskih Srba i Jevreja, među kojima i mnogo dece i starih, nemoćnih lica.
Ta racija je, međutim, bila samo deo akcije „čišćenja i pacifikacije južne Bačke“, kako su operacije sprovedene u januaru 1942. godine nazvale najviše mađarske vlasti. I do tada, i od tada nezapamćen zločin započet je, naime, na Tucindan, 4. januara, u zajedničkom pohodu mađarske vojske, žandarmerije i lokalnog stanovništa u Žablju, Čurugu, Đurđevu, Mošorinu i drugim mestima Šajkaške, gde je pobijeno 2.297 civila. Okončan je tek 29. januara, u Starom Bečeju i okolini, gde je stradalo još 266 ljudi. Sve u svemu, broj nevinih žrtava, čija imena su utvrđena i popisana, zaokružen je tako na 3.809. Prema podacima iz kapitalne monografije novosadskog istoričara dr Drage Njegovana „Racija - treća grupa masovnih zločina“, u njihovoj surovoj egzekuciji koja se, gotovo bez izuzetka, završavala bacanjem pod led Dunava i Tise, na razne načine učestvovalo je 1.235 Mađara, počev od regenta Mikloša Hartija koji je sa racijom bio detaljno upoznat, do velikog broja lokalnog stanovništva.
- Taj broj je, nedvosmisleno, potvrđen u nalazu Državne komisije za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njegovih pomagača na teritoriji Vojvodine - kaže Njegovan. - Uz svako od tih 1.235 imena koje sam odatle preneo, dato je i jasno obrazloženje uloge u zločinu koji, bez svake sumnje, ima sve elemente genocida.

On dodaje da je među imenima, pod brojem 17, i Šandor Kepiro, tokom racije u Novom Sadu 29-ogodišnji kapetan mađarske žandarmerije. On je, lane, na procesu u Budimpešti u koju se vratio posle višedecenijskog skrivanja u Argentini, oslobođen sveke odgovornosti.
- Oslobađanje Kepira je klasičan primer ruganja i pravdi i žrtvama, ali i, što je mnogo gore, potvrda da je u Mađarskoj u toku revizija istorije - izričit je Njegovan, inače član srpskog dela Međuakademijske komisije SANU i Mađarske akademije nauka, formirane krajem 2010. sa ciljem da prouči sporna pitanja srpsko-mađarskih odnosa.
A koliko je, od pomenutih 1.235 ljudi koji su označeni kao počinioci zločina tokom racije u južnoj Bačkoj, procesuirano i pravosnažno osuđeno, za sada se - ne zna! Gotovo je, međutim, izvesno da je reč o manjem delu njih. Poput Kepira, veći deo, kaže Njegovan, posle rata nije bio dostupan našim pravosudnim organima, a ni sve presude koje su donete još nisu prikupljene na jedno mesto i raspršene su u depoima arhiva i muzeja raznih nivoa.
Jedini dosadašnji pokušaj da se one objedine na jednom mestu je monografija „Mađarski ratni zločini 1941 - 1945 - presude jugoslovenskih sudova“ beogradskog istoričara dr Đorđa N. Lopičića. On je, iz raznih izvora, evidentirao svega 109 presuda, od čega se tek dve trećine odnose na zločine počinjene u raciji. Jedna od njih je, inače, i „Presuda Vrhovnog suda Vojvodine devetorici najodgovornijih za ratne zločine počinjene tokom racije u južnoj Bačkoj“ koju je, u Godišnjaku Muzeja Vojvodine, 2008. godine prvi put objavio upravo Drago Njegovan. Među tom devetoricom bila su i trojica mađarskih generala-vitezova, Ferenc Sombathelji, načelnik Generalštaba cele mađarske vojske, Ferenc Feketehalmi Cajdner, koji je rukovodio racijom u celoj južnoj Bačkoj i Jožef Graši pod čijom direktnom komandom je izvedena novosadska racija.
Njih trojicu su posleratne mađarske vlasti, pošto su ih prethodno i same osudile (Sombatheljija na doživotnu robiju, a Cajdnera i Grašija na smrt), 1946. isporučile jugoslovenskim. Tokom višemesečne istrage i suđenja, utvrđeno je da je Sombathelji izdao naredbu „o čišćenju terena i odmazdi u južnoj Bačkoj“ koju su Cajdner i Graši, sa oko 2.000 oficira vojnika, žandarma i policajaca, kao i učešće lokalnog stanovništva, krvavo sproveli. Sva trojica su osuđena na smrt i pogubljena: Sombathelji je streljan na Petrovaradinskoj tvrđavi, a Cajdner i Graši javno obešeni, prvi u Žablju, a drugi u Novom Sadu.
- Vrhovni sud Mađarske je, pre više godina, Sombatheljija i zvanično rehabilitovao, a tadašnji ministar pravde Iboja David je 2002. položila i cveće na spomen-ploču koja mu je postavljena - otkriva novosadski istoričar Zvonimir Golubović, autor knjige „Racija u južnoj Bačkoj 1942“, dosad najtemeljnije i najkompletnije o ovom strašnom zločinu. - On tamo, istina, nije bio osuđen za zločine u raciji, ali mislim da, kao trupni oficir koji je mađarske jedinice lično vodio na Istočnom frontu, rehabilitaciju nije zaslužio. O rehabilitaciji za zločine u južnoj Bačkoj da i ne govorim.


DELVIDEČKA SPOMENICA
MEĐU odlikovanjima koje je dodeljivala Hortijeva vlast bila je i „Delvidečka spomenica“. Delvidek na mađarskom znači Južni kraj i Mađari su tu reč koristili umesto omraženog srpskog toponima Vojvodina. Među akterima novosadske racije koji su dobili „Delvidečku spomenicu“ bio je, inače, i dr Marton Zeldi, kapetan žandarmerije i dvostruki doktor nauka - pravnih i političkih. On je u novosadskoj raciji direktno rukovodio masovnim ubijanjem, pa ga je Vrhovni sud Vojvodine osudio na smrt. Obešen je u Novom Sadu 1946.

****************
OTKLONjENE NEDOUMICE O PROGRAMU OBELEŽAVANjA 70. GODIŠNjICE RACIJE
GOVORE PATRIJARH IRINEJ I ZUROF
NA molitvenom pomenu žrtvama novosadske racije iz 1942, zakazanom za ponedeljak u 12 časova, pored patrijarha srpskog gospodina Irineja, koji će taj pomen i služiti, govoriće i Efraim Zurof (na slici), direktor Memorijalnog centra „Simon Vizental“, saopšteno je u subotu na konferenciji za novinare u Eparhiji bačkoj.
Zurof će govoriti na poziv Eparhije, bio je izričit episkop bački Irinej, odbacivši tako informacije da Eparhija direktoru centra „Simon Vizental“ neće omogućiti učešće u molitvenom pomenu jer u Novi Sad dolazi na poziv gradske uprave i gradonačelnika Igora Pavličića.
- Mi znamo i duboko cenimo sve što radi gospodini Zurof, koji je i moj lični prijatelj. Stoga sam ga, čim sam saznao da će doći u Novi Sad, naravno u dogovoru rabinom Isakom Asijelom, koji će služiti molitveni pomen za jevrejske žrtve, lično pozvao da govori na skupu zakazanom za ponedeljak - rekao je vladika Irinej.
Što se gradonačelnika i drugih predstavnika gradske vlasti tiče, za njih će, ponovio je episkop bački, mesta na molitvenom pomenu za oko 1.300 novosadskih Jevreja i Srba pobijenih od 21. do 23. januara 1942, koji zajedno organizuju Eparhija bačka i Jevrejska opština Novi Sad, biti samo kao za obične građane.
- Tendencija lične i kolektivne političke promocije s jedne, i neka čudna vrste nelagode na njegovo pominjanje i želje da se strašni događaj iz 1942. vremenom zaboravi s druge strane, prate svako obeležavanje godišnjice racije - rekao je on. - Ni mi, ni jevrejska zajednica, sa kojom obeležavamo ovaj datum večnog sećanja, to nećemo dozvoliti.