ISTORIJSKI DODATAK - PARTIJA PROTIV SRPSKIH INTERESA: Komisija za razgraničenje AVNOJ-a nedosledno je primenjivala kriterijume

TERITORIJALNA podela Kraljevine Jugoslavije, izvršena 1941, umnogome je, nekoliko godina kasnije, otežavala graničnu konsolidaciju jugoslovenske države.

Treće zasedanje AVNOJA 1945. godine u Beogradu / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Spoljne granice Jugoslavije, nezavisno od stava KPJ i odluka Avnoja o njihovoj nepromenljivosti, nisu bile konačne niti međunarodnopravno validne. To posebno važi za zahteve o korekciji granica Kraljevine Jugoslavije uz primenu istorijsko-etničkog principa (pripajanje Istre, dela jadranskih ostrva, Slovenačkog primorja) koje je istakao AVNOJ i koji predstavljaju jednostrani pravni akt.

Osvobodilna fronta Slovenije je permanentno, tokom ratnih godina, isticala zahtev za prisajedinjenjem delova Koruške Sloveniji. Pritisak saveznika presudno je uticao da jugoslovenske trupe budu povučene iz Koruške. Savet ministara inostranih poslova velikih sila je definitivno odbacio zahtev Jugoslavije za korekciju granica sa Austrijom na etničkom principu.

Pretenzije na Trst, Goricu i Istru komplikovale su odnose sa Italijom i saveznicima. Izbio je sukob saveznika i jugoslovenske armije. Teritorijalni spor oko Trsta razrešen je tek 5. oktobra 1954, potpisivanjem Tršćanskog sporazuma u Londonu. Po tom međunarodnom ugovoru Trst i zona A priključeni su Italiji, a zona B Jugoslaviji.

DEMOKRATSKA Federativna Jugoslavija nije imala teritorijalnih pretenzija prema Rumuniji. Težnje srpske nacionalne manjine u rumunskom delu Banata za priključenjem matici nisu razmatrane. Iako zvanični zahtevi prema teritoriji Mađarske nisu postojali, vidno je bilo nastojanje da granica doživi korekciju u Bajskom trokutu. Sredinom decembra 1944. vojni kadrovi (Branko Petričević Kađa) vodili su razgovore o pripajanju Pečuja i okoline Jugoslaviji, ali se tome protivila KP Mađarske kao i sam maršal Tolbuhin.

Iz dostupnih dokumenata se može videti da je postojala direktiva Vrhovnog štaba NOV i POJ o preuzimanju vlasti u Pečuju i okolini. U jesen 1945. u opticaju je bila ideja o iseljavanju Mađara iz graničnih srezova Jugoslavije i naseljavanja, na bazi razmene, nekoliko desetina hiljada Hrvata i Srba sa teritorije Mađarske. U Ministarstvu za kolonizaciju bilo je i predloga o ustupanju Mađarskoj, pre mirovnog ugovora, dela teritorija u severnoj Bačkoj i Banatu (Kanjiža, Horgoš, Senta pa sve do Mokrina) uz obavezu da ona na svoju teritoriju primi oko 200.000 mađarskog stanovništva iz Vojvodine.

Mitar Bakić

KRAJEM 1944. izbio je teritorijalni spor sa Bugarskom. Zahtevi upućeni Glavnom štabu NOVJ za Srbiju da obustavi svoje aktivnosti na prostoru bosiljgradskog, caribrodskog i trnskog sreza i omogući Bugarskoj da na toj teritoriji organizuju komitete otečestvenog fronta, demonstrirali su teritorijalne pretenzije Sofije. U telegramu koji je u ime Glavnog štaba NOVJ Srbije Koča Popović uputio Glavnom štabu bugarske vojske, stajalo je:

"Neprijatno smo iznenađeni vašim potpuno nepravilnim i neprihvatljivim stavom u pitanju srezova: bosiljgradskog, caribrodskog i trnskog, koji su pre rata pripadali Jugoslaviji. Molimo da primite k znanju da su ti srezovi već sada sastavni deo suverene teritorije - slobodne - demokratske federativne Jugoslavije i da vašim jedinicama i organima izdate odgovarajuća naređenja".

Formiranje jugoslovenske federalne jedinice Makedonije zaoštrilo je pitanje statusa Pirinske i Egejske Makedonije. Albanska komunistička elita nije odustajala od zahteva da Kosovo i Metohija postanu deo albanske države. Pobeda narodnofrontovskih i komunističkih snaga samo je, na neko vreme, omogućilo prijateljske i srdačne odnose političkih rukovodstava. Postojali su i projekti o Albaniji kao sedmoj jugoslovenskoj republici. Izbijanje sukoba sa Informbiroom oživelo je ideji o pripajanju Kosova Albaniji.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Međa iscrtana za samo šest dana

GRANIČNE međe jugoslovenskih federalnih jedinica najčešće nisu bile utvrđene samim činom njihovog konstituisanja. Kada su se pojavljivala sporna pitanja, partijski vrh je nastojao da njihovo rešavanje odloži za nakon pobede revolucije.

Drugo zasedanje AVNOJ-a nije rešilo pitanje unutrašnjeg uređenja federacije i razgraničenja federalnih jedinica. Na zasedanjima Velike antifašističke narodnooslobodilačke skupštine Srbije, ASNO Srbije, Narodne skupštine Srbije, na kojima je raspravljano o podeli Sandžaka ili priključenju Vojvodine i Kosova i Metohije Srbiji, nisu otvarana osetljiva granična pitanja. O tome se nije diskutovalo ni prilikom donošenja Uputstava o osnovnim načelima za obrazovanje vlada federalnih jedinica (5. april 1945).

Ustav FNRJ (31. januar 1946) nije definisao teritorije federalnih jedinica. Nijedno nadležno državno telo nije legalno razmatralo pitanje granica jugoslovenskih federalnih jedinica i o tome donelo pravni akt. Kao posledica "ležernosti" i nezainteresovanosti državnih vlasti za definitivno administrativno razgraničenje federalnih jedinica, pojavljivali su se sporovi u kojima su participirale sve federalne jedinice.

Tito u svom kabinetu / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Neadekvatno, nestručno i birokratski razrešeni ti nerešeni granični sporovi će se više decenija kasnije, u novoj istorijskoj situaciji, javiti kao neuralgične tačke na karti jugoslovenske države, generatori jugoslovenske krize, izvori nezadovoljstva republičkih elita, uzročnici krvavih obračuna koji su nagovestili raspad jugoslovenske države. Decenijama nije uviđan njegov pravni, politički, vojno-strateški, geografski, psihološki karakter i značaj.

ZAHTEVI političara iz emigracije, za omeđivanjem istorijskih i etničkih granica srpske administrativne jedinice u okviru Jugoslavije označavani su neprijateljskom propagandom, predstavljali su takve pretnje i potiskivani su i ideološki diskvalifikovani. Za komunistički pokret i Josipa Broza nije bilo dileme da Jugoslavija predstavlja istorijsku nužnost za svaki od njenih naroda. Zalaganje za državno jedinstvo Jugoslavije podrazumevalo je samostalnost svakog naroda u njoj. Federalne jedinice su definisane kao "zajednička kuća" unutar koje ima pravo svaki narod da "gospodari na svome i da se razvija ekonomski i kulturno".

Ipak, kako je Broz govorio u Zagrebu, šest dana nakon završetka vojnih operacija u Jugoslaviji, to nije značilo "povući granicu između ove i one federalne jedinice, pa ti prijeko radi što znaš i što možeš, a ja ću ovdije kako ja znam. Ne! Te granice, da ih tako prikažem, treba da budu nešto slično kao što su one bijele crte na marmornom strupu".

Milovan Đilas

Nakon Osnivačkog kongresa KP Srbije, Predsedništvo Avnoja oformilo je, 19. juna 1945, Komisiju za utvrđivanje predloga o razgraničenju Hrvatske i Srbije, odnosno Vojvodine, kako je stajalo u predlogu.

Niko od članova Komisije (činili su je M. Đilas, V. Krstulović, M. Popović, J. Veselinov, J. Zlatarić), nije bio stručno kompetentan za rešavanje tako delikatnog i složenog pitanja, koje je, uz ostalo, već otvoreno u leto 1942. sporom partijskih organizacija Hrvatske i Vojvodine oko Srema. Posle šest dana rada, formalnog obilaska graničnog područja, obavljenih "informativnih" razgovora sa partijskim funkcionerima na terenu, Komisija je izradila izveštaj i podnela ga, 26. juna 1945, na sednici Politbiroa CK KPJ.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Baranja i Vukovar poklonjeni Hrvatima

NESUMNjIVO da je politička odluka o razgraničenju, u glavnim potezima, već bila doneta, pa je formiranje i rad komisije više bila formalnost, pre svega izazvana postojećim sporom partijskih rukovodstava Hrvatske i Vojvodine. Predsednik komisije M. Đilas je o razgraničenju referisao na sednici Politbiroa od 26. 6. 1945 (prisustvovali su J. B. Tito, E. Kardelj, A. Ranković, M. Đilas, S. Žujović, M. Pijade, A. Hebrang, S. Vukmanović, M. Marinko, K. Popivoda, B. Nešković).

Pošto je od tog partijskog tela odobren, izveštaj je konačno završen i potpisan 1. jula 1945. Nesumnjivo da je i to jedan od pokazatelja partijskog karaktera donete odluke.

Zaključak komisije bio je sledeći: "Privremena granica između Vojvodine i Hrvatske treba da ide: od mađarske granice, rijekom Dunav do međe između sela: Bačko Novo Selo i Bukin (bačko-palanački srez); odatle preko Dunava između atara sela: Opatovac - Mohovo, Lovas - Bapska, Tovarnik - varoši Šid, Podgrađe - Ilinci, Adaševci - Mala Vašica, Lipovac - Batrovci, Strošinci - Morović... Samo se po sebi razume da bi sve teritorije zapadno odnosno istočno od ovih sela trebalo da pripadnu Hrvatskoj, odnosno Srbiji".

Prvo zasedanje ASNO Srbije / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

U SVOJOJ suštini doneta partijska odluka je samo, na prvi pogled, bila kompromis. Neuvažavanje promena demografske strukture stanovništva nastale genocidom, zanemarivanje rezultata ustaške kolonizacije, računanje Bunjevaca kao Hrvata (to je direktna Brozova direktiva izrečena na Osnivačkom kongresu KP Srbije), negiranje učešća srpskog naroda u borbi sa okupatorom, nedosledno primenjivanje ekonomskih, etničkih, istorijskih, geografskih kriterijuma, samo su neki elementi koji svedoče o metodu rada komisije i strahu Partije od srpske prevlasti i majorizacije.

Na predlog Komisije sela Šidskog sreza - Opatovac, Lovas, Tovarnik, Podgrađe, Adaševci, Lipovac, Strošinci - pripala su Hrvatskoj. Predloženo rešenje Komisija je smatrala privremenim. U izveštaju su konstatovane tri grupe spornih teritorija. U prvoj su se našli srezovi Subotički, Somborski, Apatinski, Odžački (severno i severoistočno od Dunava - Bačka) gde je primenjen etnički princip, osim za Subotički srez i grad Sombor. Njihovo pripajanje Hrvatskoj smatrano je neprirodnim.

DRUGU grupu spornih teritorija činili su srezovi Batinski i Dardski (sliv između Dunava i Drave - Baranja) i tu su istaknuti ekonomski principi i nacionalni razlozi. Odlučeno je da Baranja pripadne Hrvatskoj, iako istorijski nikada nije bila u njenom administrativnom sastavu (ni kao autonomija u Ugarskoj, ni kao teritorija koja je 1918. prisajedinjena Srbiji, ni kao deo Banovine Hrvatske, ni kao deo NDH) niti je imala hrvatsku većinu stanovništva.

Delegati iz Srbije na drugom zasedanju AVNOJA / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Treću grupu spornih teritorija činili su srezovi Vukovarski, Šidski i Iločki (jugozapadno od Dunava - Srem) i tu su za osnov razgraničenja uzeti nacionalni sastav i geografski položaj. Po predlogu Komisije Vinkovački srez je pripojen Hrvatskoj a Iločki Vojvodini. Odluka Komisije za razgraničenje Predsedništva AVNOJ-a suštinski je pogađala srpske nacionalne interese.

O "prirodnom putu" nastanka granica nije moglo biti ni govora. Privremenost granice, kako se pokazalo, postojala je samo u slučaju Iloka koji je ubrzo postao deo teritorije Hrvatske. Reč je bila o političkom manevru koji je imao za cilj da umiri većinsko srpsko stanovništvo u Iločkom srezu i prikrije ustašku prošlost te sredine. Uz privremenost granice su ubrzo izgubile i svoj administrativni karakter.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Makedonci traže teritoriju do Vranja

PITANjE razgraničenja Srbije i Makedonije otvoreno je 10. juna 1945. zahtevom više sela Tetovskog sreza (Vratnice, Belovište, Staro Selo, Rogačevo, Odri, Ježice, Orašje i Nerašte) da budu pripojena Srbiji. Sporova je bilo i u srezu Krivopalanačkom (sela Magrence, Derman, Nerav, Meteževo i Ogut), oko cementare "Šar" i korišćenja šuma na Šar-planini.

Rešavanje spornih pitanja referendumom (glasanjem) odbacivano je konstatacijom: "Glasanje je rat". Postojala je i težnja federalne Makedonije da u njen sastav uđe teritorija oko manastira Prohor Pčinjski. U izveštajima partijske proveniencije može se registrovati nastojanje "makedonskih drugova" da prostori južno od Vranja uđu u sastav Makedonije.

U pitanju je prostor Južne Morave i gornje Pčinje koji, pre 1912, nije bio u sastavu Srbije. Te delove teritorije Srbije, prema izveštajima Pokrajinskog komiteta Srbije iz septembra 1944, "gde živi isključivo srpski živalj sa starim borbenim tradicijama" makedonski komunisti "smatraju Ristovačkom Makedonijom" i svoje pravo argumentuju činjenicom da "su i svoje Sobranje izabrali na teritoriji Pčinje u, kako kažu, istorijskom manastiru Sv. Prohor Pčinjski".

Zasedanje AVNOJ-a u Bihaću 1942. godine / Arhiva "Novosti", "Borbe" i Muzej Jugoslavije

U poslednjim mesecima rata bilo je aktuelno i pitanje sreza Preševo koji je izuzet iz nadležnosti Okružnog komiteta KPJ kumanovskog i ušao u sastav vranjskog partijskog okruga. Ta promena u partijskoj strukturi suštinski je uvela Preševski srez u sastav Srbije.

Prema podacima iz pisma Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju od 6. novembra 1944, upućenom Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo, uključivanje sreza Preševo u Vranjski okrug smatrano je privremenim dok ne dođe u sastav partijske organizacije Kosovsko-metohijske Oblasti.

Svaki od navedenih sporova razrešavale su ad hoc formirane partijsko-državne komisije. Sporovi su nastavili da tinjaju i posle novembra 1948. Posebno je bilo aktuelno pitanje razgraničenja na prostoru koji su makedonski kadrovi nazivali Ristovačka Makedonija a srpski Pčinja.

TERITORIJALNO-administrativnih problema pri razgraničenju Srbije i Crne Gore, sem nekoliko manjih nesporazuma oko korišćenja šuma u Metohiji, nije bilo. Granica je utvrđena nakon podele Sandžaka.

Od razvođa Nehotine i Lima do tromeđe Srbije, Bosne i Hercegovine i Kosovsko-metohijske Oblasti na Mokroj Gori granica se podudarala sa starom srpsko-crnogorskom granicom uspostavljenom nakon Prvog balkanskog rata 1912. U odgovoru na cirkularno pismo Ministarstva za konstituantu od 20. avgusta 1945, u kome se, uz ostalo, govori i o potrebi utvrđivanja granica federalnih jedinica, Predsedništvo Ministarskog saveta Crne Gore je ukazivalo na problem razgraničenja sa Srbijom kod Pljevaljskog i Prijepoljskog sreza. U odgovoru na isti dopis Predsedništvo vlade federalne Srbije je ukazalo da samo dva sela na granici novopazarskog okruga traže izdvajanje iz sastava Srbije i pripajanje Crnoj Gori.

Koča Popović

Odnose Srbije i Bosne i Hercegovine opterećivao je težak položaj Srba u BiH, pitanje povratka izbeglica i imovinsko pravna pitanja. Uporedo sa tim postojali su i sporovi oko korišćenja obradive zemlje koji su, na potezu od Zvornika do ušća Drine u Savu, povremeno izbijali između zemljoradnika sa teritorije Srbije (sreski NO Mačva) i Bosne i Hercegovine (sreski NO Bjeljina).

Uzrok spora bila je periodična promena korita reke Drine. Sporove su, bez ekscesa, razrešile vlade dveju republika 1948. godine. Drina je uzimana kao neosporna granična linija dve federalne jedinice. Od planine Zvijezde, istočno od Višegrada granica između Srbije i Bosne i Hercegovine je presecala donji Lim.

Preporučujemo

Društvo

0 5

ISTORIJSKI DODATAK - TITOV STRAH OD SRBIJANSKIH DIVIZIJA: Dogovor Staljina i Čerčila ključan za ishod jugoslovenske revolucije

04. 12. 2021. u 17:14

Društvo

0 5

ISTORIJSKI DODATAK - IGRA KARATA BRITANACA I RUSA: Plan za iskrcavanje saveznika i martovski pregovori 1943. sa Nemcima

03. 12. 2021. u 17:14

Društvo

2 3

ISTORIJSKI DODATAK - PALITI KUĆE KULACIMA: Ideološke razlike koje su dovele do rata između partizana i četnika

02. 12. 2021. u 17:14

Društvo

0 3

ISTORIJSKI DODATAK - PARTIZANI I ČETNICI STVORILI BROZA I DRAŽU: Prvi srpski otpor nemačkoj okupaciji bio je politički a ne oružani

01. 12. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije