Habzburški car postao srpski kralj

KRALjEVINA Srbija proglašena je pre tri veka, a titulu srpskog kralja pridodao je mnogobrojnim prethodnim titulama Karlo Šesti, habzburški car Svetog rimskog carstva nemačkog naroda.

To nije bila obnovljena srednjovekovna srpska država, već granična provincija Austrije, stvorena 1718. godine, posle vojnih pobeda nad Turcima i potpisivanja Požarevačkog mira. Kraljevina Srbija protezala se od Drine do ušća Timoka u Dunav i od Beograda do Zapadne Morave i potrajala je samo 20 godina, do novog austro-turskog rata i potpisivanja Beogradskog mira. Iako je tada ova teritorija vraćena u okvir Osmanskog carstva, više ništa nije bilo isto.

- Najvažnije je što se osnivanjem ove kraljevine pojam Srbije vraća u istoriju. Ona je nestala iz pamćenja kad je srpsku državu osmanski administrativni aparat razdelio na Smederevski sandžak, Novopazarski sandžak i druge - govori istoričar dr Radomir Popović iz Istorijskog instituta u Beogradu. - Pored administrativnog i političkog pojma Srbije, tad se obnavljaju pravoslavne crkve i manastiri i stvara se jedinstvena srpska crkvena organizacija sa obe strane Save i Dunava, u kojoj postoji beogradski mitropolit u okviru Karlovačke mitropolije. Osnivaju se i građanske škole u Beogradu, Šapcu i još nekim mestima. Suštinski je važno doseljavanje stanovništva iz Stare Srbije, Bosne, Hercegovine, Niša, Pomoravlja, svih srpskih krajeva pod osmanskom upravom koji su gravitirali Kraljevini Srbiji.

TOKOM postojanja Kraljevine Srbije njena ratovima strahovito opustošena teritorija je uspešno rekolonizovana Srbima.

- Prilikom popisivanja stanovništva 1718, evidentiran je veliki broj zapustelih sela, u pojedinim distriktima i više od polovine. Ona su do kraja perioda austrijske uprave mahom obnovljena, a broj stanovnika se povećao i po nekoliko puta. Prema austrijskoj statistici, u Kraljevini Srbiji je 1718. bilo 4.000 porodica, a već 1722. evidentirano je oko 6.000 domaćinstava i oko 25.000 stanovnika - kaže dr Jelena Ilić Mandić iz Istorijskog instituta.

HABZBURŠKA državna politika u Kraljevini Srbiji, kao i u drugim pograničnim oblastima imperije, bila je da se naseljenost poboljšava dovođenjem stanovništva iz susedne teritorije, u ovom slučaju Turske.

- Podaci o takvom naseljavanju su fragmentarni, a jedan od poznatijih primera je onaj po kome se kragujevački pogranični kapetan dogovorio o prelasku 300 porodica iz Hercegovine. O istoj pojavi, takođe fragmentarno, svedoče i pojedini lični primeri. Kragujevački kapetan Staniša Mlatišuma bio je poreklom "Novopazarac", a kapetan u šancu Čanačak Nikola Čupić bio je "rodom Moračanin Hercegovac" - kaže dr Jelena Ilić Mandić.

Teritorija Kraljevine Srbije obuhvatala je 15 civilnih oblasti, distrikata, kojima su upravljali bečki državni službenici i njihovi pomoćnici.

- Postojalo je i 18 kapetanija, oblasti u pograničju Kraljevine. One su bile uređene po ugledu na postojeća vojna krajišta u Habzburškoj monarhiji, gde je primenjen model pretvaranja vojnokrajiškog stanovništva u slobodne ljude oslobođene dažbina i feudalne vlasti sa obavezom vršenja vojne službe. Za razliku od civilnih distrikata kojima su upravljali državni službenici, mahom nemačkog porekla, koji su se oslanjali na domaće knezove i oberknezove, u kapetanijama je postojala isključivo vojna uprava srpskih kapetana - kaže dr Jelena Ilić Mandić.

Kapija posvećena austrijskom caru / Foto: B. Subašić

ULOGA Kraljevine Srbije u obnovi srpske državnosti je ogromna, ali još uvek slabo poznata, smatra istoričar Borisav Čeliković, urednik edicije "Koreni". Ona je spasla od zaborava dragocene demografske podatke iz austrijskog vremena, koje su Jovan Cvijić i njegovi saradnici sakupili i objavili u Srpskom etnografskom zborniku Srpske kraljevske akademije.

- Antropogeografska ispitivanja Jovana Cvijića i njegovih saradnika nam otkrivaju poreklo stanovništva moderne Srbije i činjenicu da je austrijska vlast na izvestan način uspostavila identitet potonje obnovljene srpske države. Ako se sagledaju granice i organizacija habzburške Kraljevine Srbije, u njima se vidi jezgro buduće Miloševe Srbije - kaže Čeliković.

ISTORIČARI naglašavaju da je tumačenje nekog perioda prošlosti po merilima docnijih vremena česta greška koja zamagljuje činjenice. Tako su zaoštreni odnosi Austrougarske i Srbije pred Veliki rat uticali na to da se deformiše sećanje na vreme kad su Srbi bili uvaženi, često i povlašćeni podanici Habzburga.

- Austrijska imperija je u 18. veku bila multietnička i daleko je prednjačila u odnosu na ostale evropske države. O tome svedoče povlastice koje su Srbi posle 1840. uspeli da dobiju u Habzburškoj monarhiji. Bilo je Srba u Austriji i pre Velike seobe, ali posle nje oni se pojavljuju tamo institucionalno i dobijaju privilegije na kojima opstaje srpski entitet. Da toga nije bilo, pitanje je da li bi naš identitet opstao, jer mi svu kulturu, sva znanja dobijamo povratkom tog entiteta nazad na jug od Save i Dunava - zaključuje Čeliković.

FRAJKORI - RASADNIK USTANIKA

VOJNA organizacija ustanaka u kojima je obnavljana srpska državnost ima korene u habzburškoj Kraljevini Srbiji, kažu istoričari. Srbi nastanjeni u njoj tad su ušli u austrijski vojni sistem kao graničari - krajišnici i komandanti pograničnih kordona. Kad se 1739. Austrija povukla iz Srbije, oni su ostali inkorporirani u pogranični vojni sistem monarhije, Vojnu granicu. Upravo taj oficirski kadar obučava srpske frajkore, dobrovoljce, koji u Kočinoj krajini prvi put posle srednjeg veka pobeđuju tursku vojsku i iz čijih redova izlaze vođe Prvog i Drugog srpskog ustanka.

VEPROVA GLAVA

OSTALO je veoma malo materijalnih ostataka iz vremena austrijske Kraljevine Srbije, uglavnom na Beogradskoj tvrđavi.

Tribalska veprova glava

- Od prve planske urbanističke regulacije Beograda, koja je samo delimično sprovedena, do danas je sačuvana mreža ulica u delovima Dorćola. U nematerijalne tekovine bi se mogao ubrojati grb Kraljevine Srbije - veprova glava probodena strelom, kasniji grb ustaničke Srbije i Šumadije. Grb je preuzet iz vremena antičkih predstava o Tribaliji, čiji se prostor poklapao delimično i sa teritorijom Srbije - kaže dr Jelena Ilić Mandić.