SKLONJENI NA PERIFERIJU: Romani sa krajiškom ratnom tematikom u matičnoj sredini ostali od kritike prećutani, a publici nepoznati

DA je reč o velikoj književnosti i velikom narodu koji je - sem raskošne folklorne baštine, doskora gotovo nepoznate - ostavio značajno duhovno svedočanstvo i u pisanoj književnosti, dovoljno je spomenuti da u same vrhunce srpske proze dolazi krajiška memoaristika, gde izvornim i odnegovanim književnim jezikom pišu izuzetno literarizovana dela takve veličine kao što su: Milutin Milanković, Nikola Tesla, Adam Pribićević, Gojko Nikoliš, Dejan Medaković, Milka Žicina.

Stefan Petronijević, "Izgubljena arhitektura", Blok galerija

Takođe, može se govoriti i o čitavoj realističkoj školi odličnih srpskih pripovedača iz Krajine na prelazu iz 19. u 20. vek (Bude Budisavljević, Milan Budisavljević, Bogdan Lastavica, Petar Petrović Pecija, Nikola Vukojević, Milan Pribićević), čije seoske pripovetke o životu srpskog naroda u Krajini, po jeziku i estetskom kvalitetu ne ustupaju zvaničnom kanonu srpskog realizma. Baština jednog, po duhu važnog ogranka srpskog naroda, koji je odnosom snaga svetske političke moći poslednjih četvrt veka u Hrvatskoj pretvoren u "zajednicu", upravo kroz književnost jedino i nastavlja da živi i postoji.

Nedavno objavljeni tekstovi D. Ivanića i A. Anušića na ovom mestu naveli su me da progovorim o još jednom fenomenu koji oni ne spominju, a to je gotovo zaokružena škola, ili fenomen "krajiškog ratnog romana" (romani sa tematikom građanskog rata u Bosni se u Republici Srpskoj već uveliko akademski izučavaju). Pojavljujući se već u godini egzodusa (1995), kao aktivni, vitalistički princip sa estetskim smislom, romani sa krajiškom ratnom tematikom, čiji najveći tematski fokus predstavlja upravo izgon iz Hrvatske u "Oluji", ali obuhvatajući i mnogo širi vremenski plan (Drugi svetski rat, egzodus 1991) i socijalni milje (krajiško selo, urbani roman), plene značajnim jezičko-leksičkim i literarnim kvalitetom, imajući jedinu nevolju što su uglavnom, u matičnoj (srpskoj, beogradskoj) sredini ostali od kritike prećutani, a čitalačkoj publici uglavnom nepoznati. Nastali, dakle, iz duboke egzistencijalne potrebe, i bez tzv. otklona odnosno vremenske distance, oni postaju ne samo važno literarno svedočanstvo, već i nezaobilazni za kompleksno sagledavanje jednog, za srpski narod nadasve tragičnog doba, na samom kraju 20. veka. Da su svojevremeno već ušli u opticaj i adekvatno na javnu književnu scenu, ne bi nam se dogodilo da se sada nagrađuju kvazi - intelektualni (sa pretenzijom na umetničko delo) romani o "suočavanju" sa "srpskom krivicom", već bi složeni i tragični istorijski uzročno-posledični odnosi bili sveobuhvatnije sagledani, upravo kroz umetničku prizmu i istinu ovih romana.

Sklonjeni na književnu periferiju, baš kao i srpski narod Krajine u politici devedesetih i s početka 21. veka - oni arhiviraju najdublje segmente nacionalnog bitisanja na jednom prostoru, ostvarajući upravo i jedino u književnosti i jeziku tu večnu tapiju na njega. U njima, pre svega, nigde nema mržnje prema drugom, naprotiv, potencira se taj nekadašnji suživot, i neverica, sa stalnim podtekstualnim preispitivanjem - kako se jedno davno i zaboravljeno (oprošteno) zlo, uprkos strašnim iskustvima iz Drugog svetskog rata, moglo tako naglo i silno obnoviti, dovršavajući svoj posao od pre pola veka, do kraja. Sve ove narative pokreću intimistički motivi duboke literarne nosivosti, dati često u kontrastu ljubav-smrt, koji po pravilu, daju visoke umetničke rezultate. Već prvi (urbani) roman o izgonu Srba iz Osijeka (već 1991), "Esmarh" Vladimira Jokanovića (1995), guste ekspresije, fokusira se na ljubav dvoje (različitih nacionalnosti), koja se najbrutalnije raskida - smrću devojke, Hrvatice. I dok se ovaj pesnički motiv prvog reda u romanu Roksande Njeguš "Otpisani iz ružičaste zone" (1998) emanira već u "Oluji" kroz zebnju i strah za voljenom, koja je ostala u koloni sa bolnicom, vešću da je živa, što su katarzični akrodi i manifestacija života i nove nade, u drugom slučaju, tek spoznata ljubav beogradskog slikara, već umornog od života, u srcu Krajine - Kninu, pretvara se u olujaškoj pometnji u rastanak sa otvorenim krajem (nestale drage) u romanu Srđana Volarevića "Cvijeta" (2004).

Majstorskim sredstvima, svedenim jezikom, ali sa snagom da prizove sve razmere biblijskog ezgodusa, u koji je umetnuta i jedna sasvim intimna, lična drama, sem romana Roksande Njeguš, kamernu nacionalnu fresku o izgonu slika i Koviljka Tišma Janković u romanu "Dozivi kroz oluju"(2003). Sučeljavanjem života jedne generacije, nekadašnjih devojaka, koje su izbegle ustašku kamu u Lici, sada starica, iščupanih iz rodnog tla i obeskorenjenih u izbeglištvu, što je kazna za njih teža i od smrti - sa jedino sačuvanom "poputbinom" u jeziku, ova književnica unosi jedan nov segment i kvalitet u vizuru književnih junaka savremenog srpskog romana - koji je posvećen staricama Krajine. Transparentna priča o stradanju vukovarskih Srba, u romanu Branka Bubala "Duša u pepelu" (2012), gde tek stvorena porodica (takođe nacionalno mešovita) nalazi svoje utočište u dalekoj Kanadi, takođe je značajan prilog književnoj mapi krajiškog ratnog romana. Najzad, trilogija Milana Vorkapića ("Sapatnici", "Svadbenici", "Sudbenici", 2004), takođe pisana sa izvornim spisateljskim nervom, sem o egzodusu, unutarporodičnim problemima različitih generacija, govori i o gorkoj aklimatizaciji u izbeglištvu u Srbiji. Na isti način se može tumačiti i "nepročitanost" ranih romana Anđelka Anušića na ovu temu ("Silazak sina u san", 2001; "Adresar izgubljenih duša", 2006, "Prozor otvoren na visibabu i kukurjek", 2011), kao jedne dublje spoznaje i vertikale, koja će se emanirati u njegovim kasnijim velikim romanima-epopejama. Ovde smo naveli veliki potencijal i pluralizam tema, umetnički odlično opserviranih u navedenim romanima, koji, iako tad objavljivani u našim najuglednijim izdavačkim kućama (Matica srpska, "Prosveta", "Narodna knjiga"), nisu imali adekvatnu recepciju, pa su suštinski ostali nepročitani, a u obrnutoj srazmeri sa značajem ove teme i svih navedenih vrednosti koje nose.

Izvestan "proboj" krajiške teme egzodusa, napravili su jedino "etablirani" pisci, mada ni to nije bilo dovoljno da ponesu i neku značajniju nagradu. Tu, pre svega, mislim na roman Mome Kapora "Lep dan za umiranje", koji bi u drugačijim okolnostima svakako zaslužio NIN-ovu nagradu, za 2000. godinu, kao svodna, saznajna, estetska i jezička činjenica prvog reda za tadašnji trenutak srpskog naroda, ali koji tada nažalost, nije bio "politički podoban" (odnosno, po današnjem - nedovoljno "politički korektan"), na šta se nadovezuju i dva najpoznatija romana sa tematikom "Oluje" - Jovana Radulovića, jedinog "kanonizovanog" pisca u savremenoj srpskoj književnosti ("Prošao život", 1996 i "Od Ognjene do Blage Marije", 2009), dok je najveći prodor u ovoj tematici u srpskom kritičarskom establišmentu načinio Drago Kekanović, svojim kamernim romanom o egzodusu Srba iz Zapadne Slavonije "Veprovo srce" (2012). Svoj literarni oblik Zapadna Slavonija dobija i u romanu "Povratak u Arkadiju" (nagrada "Pečat vremena"), potpisnice ovih redova, što svedoči da o Krajišnicima ne pišu samo oni koji su tamo rođeni, već o tom narodu i istorijskoj tragediji koja ih je zadesila pišu i ljudi rođeni van nje, videvši, dakle, jednu višu, univerzalnu vrednost koja se tiče svih nas. Baveći se isključivo tematikom Krajišnika nakon egzodusa u svim žanrovima u kojima stvara (poezija, pripovetka, roman), izdvojio se Anđelko Anušić i to sa dva svoja najnovija romana: "Glasovi sa Granice" (2016, nagrada "Branko Ćopić") i "S Homerom u Oluji" (2018) koji možda, predstavljaju zasada najviši svodni domet ove tematike - zalazeći u dublju istoriju Vojne granice (koja je retko do sada literarizovana), sve do završnog čina u "Oluji" 1995. datoj iz vizure dečaka-potomka ovih graničara, koji proviruje iz cerade "traktorske prikolice", kao simboličnog amblema krajiške tematike o egzodusu.

Ima još nešto na šta bismo ukazali: u svojoj monografiji "Književnost Srpske Krajine" (1998) prof. Ivanić primećuje da o ustaškom genocidu nad Srbima i njihovom stradanju u NDH ima srazmerno malo dela, što je do momenta objavljivanja njegove monografije bilo evidentno. Kao da je težina tematike vodila u dublje zrenje, odnosno odustajanje od te "estetike užasa". Iako se, u međuvremenu o toj tematici pojavilo nekoliko respektabilnih romana, od Bobe Blagojević (nažalost, posthumni i nedovršeni roman "Putnica" (2002) o Jasenovcu, preko romana Leposave Milanin "Život i ono drugo" (2012), kao i roman "Parusija, glasovi ispod paprati"(2018), potpisnice ovih redova (koji je kritičarski visoko ocenjen, pa čak i u Hrvatskoj) - ovde bih želela da ukažem na jedno delo koje ne samo po obimu, već i po tematskom zahvatu prevazilazi i samu ovu temu. Reč je romanu-trilogiji "Magleni dani" (1994, reizdanje 2017), Koviljke Tišme Janković, koji u klasičnoj naraciji i gustom jezičkom tkanju, no i modernoj psihološkoj instrospekciji, prikazuje u punom smislu ne samo "tolstojevski doživljaj Like", već i metafiziku lepote i zla na tom prostoru - od početka 20. veka, a čiji finiš je smešten u strašnu 1941. godinu, čime se tek sagledavaju sve razmere srpskog stradanja na teritoriji NDH (jer i mnoge junake ove knjige, nema sumnje - stvarni prototipovi - koje pratite kroz čitavu sagu, vidite kao poništene ličnosti u masovnim, brutalnim i besmislenim smrtima jednog sveopšteg genocida). Ovo delo, koje se jezičkom snagom i sveobuhvatnošću prikaza krajiškog tragičnog postojanja i nestajanja u 20. veku izdiže u sfere klasičnog, jeste verovatno i najbolji roman napisan o Krajišnicima u poslednjih 30 godina, nov domet i merilo ove književnosti, a koji je takođe ostao suštinski "nepročitan", van samog krajiškog "kanona", pa ga preporučujem pažnji srpske kritike.

Usled nepostojanja jedne institucije koja bi se temeljno bavila sistematizacijom jednog ogromnog književnog nasleđa - u ovom slučaju Srba iz Hrvatske - čije se istraživanje neprestano razvija, a savremena književnost i u egzilu daje sve veće rezultate ona je, još uvek   svedena na napore pojedinaca, pa su i uvidi o njoj podložni ponekad parcijalnim (i različitim) viđenjima, ali i tad gotovo još uvek potpuno nevidljivi za širu srpsku javnost.

DA je reč o velikoj književnosti i velikom narodu koji je - sem raskošne folklorne baštine, doskora gotovo nepoznate - ostavio značajno duhovno svedočanstvo i u pisanoj književnosti, dovoljno je spomenuti da u same vrhunce srpske proze dolazi krajiška memoaristika, gde izvornim i odnegovanim književnim jezikom pišu izuzetno literarizovana dela takve veličine kao što su: Milutin Milanković, Nikola Tesla, Adam Pribićević, Gojko Nikoliš, Dejan Medaković, Milka Žicina. Takođe, može se govoriti i o čitavoj realističkoj školi odličnih srpskih pripovedača iz Krajine na prelazu iz 19. u 20. vek (Bude Budisavljević, Milan Budisavljević, Bogdan Lastavica, Petar Petrović Pecija, Nikola Vukojević, Milan Pribićević), čije seoske pripovetke o životu srpskog naroda u Krajini, po jeziku i estetskom kvalitetu ne ustupaju zvaničnom kanonu srpskog realizma. Baština jednog, po duhu važnog ogranka srpskog naroda, koji je odnosom snaga svetske političke moći poslednjih četvrt veka u Hrvatskoj pretvoren u "zajednicu", upravo kroz književnost jedino i nastavlja da živi i postoji.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije