OTKROVENJE SRPSKE AVANGARDE: Jedan vek od objavljivanja zbirke pesama "Otkrovenje" Rastka Petrovića

KADA se pre ravno sto godina, 15. decembra 1922. godine, pojavila pesnička zbirka "Otkrovenje" Rastka Petrovića, u četiri stotine numerisanih primeraka, u izdanju Svetislava B. Cvijanovića, književna javnost se oštro podelila.

Rastko Petrović, Foto Dokumentacija "Borbe"

Dok su jedni, predvođeni Simom Pandurovićem, Rastkovu poeziju žestoko osporavali, nazivajući je skandalom i kompromitovanjem poetske reči, dotle su joj zagovornici nove, avangardne umetnosti, sa Stanislavom Vinaverom na čelu, upućivali apoteoze. Nisu to bile ni prve ni poslednje podele koje je na našoj književnoj sceni izazvala jedna pesnička zbirka. Štaviše, moglo se reći da su gotovo sve knjige pesama srpskog modernizma koje danas smatramo vrhunskim ostvarenjima, izazivale žučne polemike i nesporazume. To je bio slučaj sa Disovim "Utopljenim dušama" u godinama pred Veliki rat, zatim sa "Lirikom Itake" Miloša Crnjanskog i Petrovićevim "Otkrovenjem" u godinama nakon tog rata. Potom su se vrednosni sudovi oštro razišli povodom Nastasijevićevih "Pet lirskih krugova", da bi polovinom prošlog veka rasprave izazvala "Kora" Vaska Pope. Dakle, upravo ona pesnička ostvarenja koja danas jednodušno smatramo književnim kanonom, izrazito su polarizovala kritičare i čitalačku publiku u vreme objavljivanja. Te knjige su uspostavljale nove i smele mogućnosti jezičkog izraza i dovodile u pitanje postojeće literarne konvencije.

Foto Dokumentacija "Borbe"

Već svojim naslovom Rastkova zbirka upućuje na otkrivanje i spoznaju novih pesničkih svetova, vrednosti i imaginacija. "Otkrovenje" je, u punom smislu te reči, bilo knjiga koja je srpskoj književnosti otkrila kolosalne potencijale avangardne umetničke prakse. Vidno je to već u intermedijalnosti, odnosno prožimanju i sadejstvu različitih medija koji tvore umetnički univerzum ove zbirke. Ona se sastoji do dvanaest pesama i završnog, trinaestog, programskog eseja, kao i od dvanaest grafika, drvoreza, čiji autori su Milo

Milunović (naslovni list i pesnikov portret), Aleksandar Deroko i Rastko Petrović. Grafike nisu ilustracije ili puki ornamentalni dodatak tekstovima, one su u interakciji i dijalogu kako sa pesmama, tako i između sebe. To se očituje već od ekspresionistički stilizovane figure nagog Orfeja sa visoko uzdignutom lirom, na naslovnom listu, što je u dosluhu sa ključnim motivom zbirke - telom koje je, kao i sama poezija, oslobođeno svih moralnih, religioznih i društvenih konvencija. "Dosta je moje telo ispaštalo; ono hoće da oslobođeno uđe u svoj raj", egzaltirano izjavljuje pesnik u programskom eseju "Oslobođena svest" na kraju zbirke, i potom, u prepoznatljivom avangardnom tonu, dodaje: "Život postoji pre i posle društvenog morala, izvan, ispod i iznad njega, i ono što društveni moral smatra nakaznim ulazi tako nužno u život kao pravilnost." Umetničkim sadejstvom verbalnog i likovnog, "Otkrovenje" nastoji da izrazi veličanstvenu, ali i tragičnu, ekstazu ljudskog tela koje se prepušta punoći života, noseći u podsvesti tajnu, ili traumu, rođenja i sluteći tajnu nadolazeće smrti. Poetičko i životno ubeđenje da je duhovni život neodvojiv od fizioloških stanja, te da nema ekstaze duha bez ekstaze tele, vodilo je pesnika u otvorenu polemiku sa hrišćanskom, novozavetnom vizijom otkrovenja. Umesto vere i duhovnosti, Rastkovo avangardno otkrovenje slavi sumnju i telesnost.

Neobično dugi, slobodni stihovi ovih pesama, koje je Crnjanski uporedio sa rekama punim ostrva, ostavili su za sobom sva metrička ograničenja dotadašnje srpske poezije. Vrtoglavo smenjivanje pesničkih slika, u rasponu od mitskog i staroslovenskog doba do prizora modernih gradova, povezivanje smisaono udaljenih pojmova, bogata asocijativna raspršenost i upotreba leksike različitog porekla, sve je to blisko tehnici dadaističkih i kubističkih kolaža Pabla Pikasa i Žorža Braka, koje je Rastko Petrović imao prilike da upozna u Parizu. U vreme pojave "Otkrovenja", Rastko piše niz likovnih kritika i eseja u kojima, između stalog, prvi kod nas detaljnije analizira simultanizam i konstruktivizam Pikasovih slika koje odgovaraju novoj, dinamičnoj spoznaji prostora i vremena. Takvi stvaralački postupci avangardne vizuelizacije prepoznatljivi su i u Rastkovoj poeziji.

Pored jezičkog i likovnog izraza, u umetničkom sinkretizmu "Otkrovenja" učestvuju i muzika i film. U "Probuđenoj svesti" pesnik apostrofira muziku kao "stvarnu činjenicu" života i poezije, jer "tela su puna zvukova i orkestracija". Dvanaest pesama ove zbirke donosi bogatu orkestraciju zvukova i muzike koju proizvodi ljudsko telo, taj "komad boga bačen u svet", u stanjima jedenja, varenja, sitosti, seksualnog odnosa, bremenitosti, radosti, bola, sve do trenutka kada će, u času vaskrsnuća, "svaki ud zazvučati kao violina" a trbuh biti "početak svih muzika". Brzi ritam smenjivanja pesničkih slika u Rastkovim stihovima nekada se odvija kao "duž kinematografskog platana", kako se veli u pesmi "Putnik". Možda baš onog platna što je predstavljeno na jednoj od poslednjih grafika u zbirci - u obliku romba je veliko bioskopsko platno na kojem su ptice i životinje a ispred njega slikar sa štafelajem.

Iako na prvi pogled deluju haotično, u neobuzdanoj "mišićnoj ekstazi", Rastkove pesme su, zapravo, pažljivo raspoređene u kompozicionoj celini "Otkrovenja". Već od prvih, "Putnika" i "Pustolova u kavezu", primetno je uspostavljanje motivskih i asocijativnih veza, u čemu, naravno, učestvuju i grafike, tako što se jedan ili nekoliko motiva iz prethodne prenosi u sledeću pesmu. U smisaonom jezgru knjige su pesme "Jedini san", o veličanstvenoj preegzisetnciji ploda u majčinoj utrobi, nakon čega sledi "Tajna rođenja", koju je Marko Ristić doveo u vezu sa psihoanalitičkom koncepcijom traume rođenja Frojdovog saradnika Ota Ranka, i "Svi su čanci prazni", inspirisana sećanjem na "toplu supu detinjstva". Pesme su uokvirene kalendarskim i vegetativnim ciklusom od proleća do zime, a mogu se grupisati i prema mestu nastanka (Pariz, Budva, Korčula). Indikativno je da tri imaju i posvete - Stanislavu Vinvaeru, Marku Ristiću i Milanu Dedincu.

Objavljeno iste godine kada i Džojsov "Uliks" i Eliotova "Pusta zemlja", Rastkovo "Otkrovenje" preobrazilo je srpsku poeziju. Postaće to jasno kada se na književnoj sceni pojavio pesnik rođen upravo te 1922. godine - Vasko Popa, koji će nastaviti da otkriva "sporedno nebo" naše kulture i poezije u koje je prvi zakoračio Rastko Petrović.

Preporučujemo

Kultura

0 0

ZAPOSEDNUT ŽIVOT: Ta žena mi je nastanila glavu, grudi i trbuh, išla je za mnom u stopu, diktirala mi emocije

13. 12. 2022. u 14:11

Kultura

0 0

UZVIŠENI VENAC STIHOVA: Predstavljeno novo dopunjeno izdanje antologije "Zlatni vek srpskog pesništva"

09. 12. 2022. u 13:33

Kultura

0 0

"BIBLIOS" PRIPAO KRAGOVIĆU: Priznanje za životno delo koje dodeljuje biblioteka "Vlada Aksentijević"

07. 12. 2022. u 23:45

Kultura

0 1

KLUB ČITALACA KINESKE KNjIŽEVNOSTI: Han Šaogung govorio o svom romanu "Rečnik mesta Maćao"

01. 12. 2022. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije