DROBLJENJE SRPSKOG ETNIČKOG PROSTORA: Kako je izgledalo oblikovanje države i organizacija vlasti u kraljevini "troimenog naroda"

KROZ više faza jugoslovenska ideja je oblikovala državu koju su Srbi izborili ratnim pregnućima 1914-1918. U prvoj od njih (1918-1928) organizacija vlasti je počivala na kompromisnom etničkom jedinstvu.

Kralj Aleksandar polaže zakletvu na ustav iz 1921. godine

Nadnacionalna kategorija jugoslovenstva istisnula je nacionalnu individualizaciju. Shvatanje o "troimenom narodu" našlo je odraza u imenu države (Kraljevina SHS), njenim spoljnim obeležjima (grb, zastava), inerciji prisustva ranijih oblika upravnog, privrednog, finansijskog, prosvetnog života.

Za period tzv. državnog provizoriuma, koji je trajao do donošenja Vidovdanskog ustava (28. 6. 1921), bivše austrijske, ugarske i austrougarske provincije zadržale su svoje posebne "zemaljske vlade", autonomni delokrug rada, celovitost administrativnih granica iz vremena Dvojne monarhije.

Očuvanje teritorija, administrativno oblikovanih u prethodnom istorijskom periodu, bila je jedna od bitnih sastavnica istorijskog i državnog prava na koje su, posebnom osetljivošću, pozivalo političke stranke Hrvata. Gotovo bez izuzetka, sve hrvatske političke partije, oslonjene na istorijsko i državno pravo, zagovarale su konfederalističko ili federalističko državno uređenje u kome je Hrvatska, kao naslednica prethodne Monarhije, figurirala u njenim istorijskim granicama (Dalmacija, Hrvatska, Slavonija, Srem) i imala pravo da zakonodavno odlučuje bez nadzora centralnih vlasti.

IDEJA istorijskog i državnog prava bila je suprotna srpskom shvatanju državnosti. Srpski političari su u njoj videli pogubni anahronizam. Nasuprot njoj, vladajuću političku filozofiju u državi predstavljala je ideja o "narodnom i državnom jedinstvu". Srpske političke partije su, svesne velike etničke izmešanosti stanovništva i rasutosti srpskog entiteta, odbacivale svaku formulu državnog administrativnog uređenja koje bi, u granicama postojećih "istorijskih pokrajina", dalje cepalo, odnarođivalo i "majorizovalo" srpski narod.

To je bio jedan od osnovnih razloga koji je vodeće srpske političke stranke činio zagovornicima unitarne države. Otuda su zatečenu administrativnu podelu na okruge i županije smatrali jednim od uzroka državne nestabilnosti, "ognjištima" separatizma, zaostatkom austrougarske politike koja je istrajavala na razjedinjavanju, denacionalizaciji i udaljavanju. Vidovdanski ustav i Uredba od 26. 4. 1922. godine uveli su novu administrativnu podelu Kraljevine na 33 oblasti zaokružene ne po nacionalnim već po "prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama". Teritorija Srbije, Vojvodine, Kosova i Metohije i Sandžaka izdeljena je na 15 oblasti, dok su ostali delovi zemlje, sa malim izmenama, ostali u okvirima svojih ranijih "istorijsko-administrativnih" delova (Slovenija - 2, Hrvatska - 4, Dalmacija - 2, Bosna i Hercegovina - 6, Makedonija - 3, Crna Gora - 1). Nesumnjivo da je, umesto da sabira, administrativna podela iz 1922. godine dalje drobila srpski etnički prostor, zadržavala stare pregrade i barijere, uvodila nove.

U ČITAVOJ prvoj deceniji života Kraljevine SHS srpske političke partije su isključivale sve istorijske, plemenske, verske, pokrajinske razlike kao razlog novog administrativnog uređenja i teritorijalnog izdvajanja u okvirima državne celine. Strah da uvođenje federacije može da ugrozi zajednički razvoj u budućnosti mešao se sa ubeđenjem da je nacionalno teritorijalno razgraničenje nemoguće izvesti i svešću da "otvaranje" bilo kog nacionalnog pitanja, a posebno srpskog, znači stavljanje na dnevni red politički osetljivih nacionalnih, manjinskih i tradicionalno državnih pitanja (poput crnogorskog). Otuda, u ime države koju ljubomorno čuvaju, Srbi zapostavljaju sopstvene nacionalne interese, svesno presecaju nacionalni polet, odbacuju i pomisao o formiranju srpskog političkog pokreta, odriču se dela sopstvenog identiteta.

Parlamentarni sistem i ustanove građanske demokratije podarila je Srbija novoj jugoslovenskoj državi. Osnovu parlamentarizma činile su političke partije. Srpske političke partije dale su pečat jugoslovenskoj državi. Naklonost srpskih glasača pripadala je većem broju političkih partija, često sasvim suprotnih političkih raspoloženja. Razlike u osnovnim političkim pitanjima trajna je karakteristika srpskog političkog miljea. Autoritativno vođstvo, duga tradicija, brojno članstvo činio je Narodnu radikalnu stranku najuticajnijom političkom organizacijom u Kraljevini SHS.

Arhiva

U prvoj deceniji života Kraljevine SHS radikali nisu bili na vlasti samo 293 dana. U novu državu radikali su zakoračili sa starim programom (iz 1881), zaokupljeni politikom, preokupirani tehnikama dolaska i opstajanja na vlasti, bez razumevanja značaja ekonomskih, socijalnih i kulturnih pitanja. Radikali su se zalagali za "jedinstvenu državu", široku lokalnu samoupravu, podelu zakonodavne i izvršne vlasti, besplatno i obavezno školovanje. Očuvanje nacionalnih individualiteta Srba, Hrvata i Slovenaca pretpostavljali su formuli o "troimenom narodu". Ideolozi partije uočavali su kulturne razlike koje dele jugoslovenske narode, ali su bili ubeđeni da je njihovo prevazilaženje moguće "prirodnim putem", bez političkog, ekonomskog, kulturnog angažmana partije na vlasti.

Tek osnovana Demokratska partija (sačinjavaju je Samostalci, Naprednjaci, Liberali, deo Hrvatsko-srpske koalicije, političke grupe iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije i Vojvodine) zalagala se za uklanjanje svih razlika koje dele Jugoslovene, sprečavaju njihov politički i kulturni razvoj. Centralizam i unitarizam osnovna su dva postulata njihovog političkog programa. "Stapanje" običaja, tradicija, navika bio je, po njima, najefikasniji način dosezanja do "integralnog jugoslovenstva". Tome je trebala da posluži i jedinstvena školska politika (škola kao "temelj državne zgrade").

Savez zemljoradnika smatrao je selo izvorom fizičke, privredne i moralne snage i zalagao se za rešavanje nagomilanih socijalno-ekonomskih pitanja sela, propagirao nacionalni i državni unitarizam, zahtevao podizanje školske mreže i besplatno školovanje.

IZBORI za ustavotvornu skupštinu bili su prva prilika da političke partije provere atraktivnost svojih političkih programa. Princip opšteg izbornog prava (izuzimao je žene, vojna lica i građane koji su služili vojni rok) omogućavao je zastupljenost u Parlamentu shodno snazi glasačkog tela. Izbori, na kojima je pobedila Demokratska stranka, pokazali su da verska i nacionalna pripadnost glasača dominantno određuje političko raspoloženje. Drugu konstantu političkog života činila je naglašena podeljenost srpskog glasačkog tela i disperzija njihovih glasova.

Glasanje za Ustav od 28. juna 1921. pokazalo je duboku podeljenost političkih stranaka u pogledima na osnovna pitanja budućeg društvenopolitičkog, ekonomskog i kulturnog razvoja zemlje i otkrilo nedemokratske metode postizanja većine i obezbeđivanja "parlamentarizma". Pobeda snaga koje su bile zagovornice ideje kompromisnog nacionalnog unitarizma i odluka o opstrukciji daju osnovno obeležje političkom životu pod krovom Narodne skušptine. Kraljevina SHS nije bila zemlja u kojoj Narodna skupština predstavlja suvereni organ vlasti. Vlade su postavljane na Dvoru a ne u Narodnoj skupštini, bile su odgovorne kruni i razrešavane su onog momenta kada su gubile suverenovo poverenje (samo su dve vlade od 24, koliko ih je bilo u godinama 1918-1929, pale u Narodnoj skupštini). Sve niti vlasti (moći) nalazile su se u rukama kralja... Rad narodnog predstavništva razjedale su političke borbe, česte promene vlada značile su odsustvo kontinuiteta u radu, nemogućnost da poslanici ispune ceo mandat, što je stvaralo neizvesnost, izazivalo parlamentarne krize i zastoje u radu (izbori 1923, 1925, 1927), lična netrpeljivost poslanika, brojne političke, socijalne, ekonomske, verske, civilizacijske protivurečnosti "čije se rešenje nalazilo u senci borbe za ustavnu reviziju državnog uređenja", odsustvo parlamentarne tradicije i drugo.

Parlamentarni život Kraljevine Srbije bio je mnogo stabilniji od parlamentarizma prve decenije života u Kraljevini SHS. Opet, ta decenija "krnjeg" parlamentarizma bila je jedino demokratsko iskustvo u sedamdeset tri godine dugom životu jugoslovenske države.

CENTRALIZAM proklamovan Ustavom od 28. juna 1921. godine obezbedio je političku dominaciju srpskim političkim strankama u celoj deceniji. Bojkot rada Narodne skupštine i nepriznavanje Ustava, otvoreni republikanizam (zalaganje za "Hrvatsku neutralnu republiku"), istrajavanje na konfederativnom i dualnom karakteru države bio je odgovor hrvatske strane. Politička apstinencija i destrukcija trajala je do sredine 1924. kada je, prvi put u dotadašnjem političkom životu Kraljevine, nastao "opozicioni blok" srpskih i hrvatskih partija. U to vreme, nakon šest godina života u zajedničkoj državi, sreli su se, u Švajcarskoj, prvi i poslednji put najodgovorniji politički predstavnici srpskog i hrvatskog naroda, Nikola Pašić i Stjepan Radić. Radić je 1925. godine odbacio republikanski program, ali ne i metode političke borbe. Stvaranje Seljačko-demokratske koalicije predstavljao je novu etapu u srpsko-hrvatskom političkom povezivanju. Savez Radić-Pribićević bio je početak uspostavljanja "prečanskog fronta" prema Beogradu. Suprotstavljanje Srba sa prostora Dalmacije, Hrvatske i Slavonije Srbima iz Srbije značilo je definitivno napuštanje jedinstvenog srpskog nacionalnog interesa.

Integralna jugoslovenska ideologija (nasilna nacionalna nivelacija) odredila je drugu fazu u životu jugoslovenske države (1929-1935). Nakon osam godina parlamentarnog života, 6. januara 1929. godine, zemlja je zakoračila u monarho-diktaturu. U neraskidivoj vezi sa tim činom, zasnovanom na iluziji da je nakon deset godina zajedničkog života moguće dekretima i zakonima, u tačno isplaniranim rokovima, formirati novu jugoslovensku naciju, bila je i promena imena države (Kraljevina Jugoslavija) i podela zemlje na upravna područja (3. 10. 1929). Administrativna podela na devet banovina bila je pokušaj da se brisanjem granica istorijskih oblasti spreče dalji dezintegracioni procesi u jugoslovenskoj državi, zaustavi inercija istorije, definitivno razbiju i razobliče istorijske i nacionalne oblasti koje su pothranjivale separatizme, stvore politički, ekonomski i saobraćajno stabilne i jake celine sposobne za život.

Kralj Aleksandar proglašava Kraljevinu Jugoslaviju

OBEZBEĐUJUĆI u većini banovina srpsku brojčanu premoć, diktatura je novom administrativnom merom dodatno drobila prostor Srbije (bila je podeljena u okviru pet banovina) i teritoriju nastanjenu Srbima (žive u osam banovina). Proklamovano jugoslovenstvo je u prvoj godini diktature doživljavano kao "sinteza" srpstva, hrvatstva i slovenstva, a Kraljevina Jugoslavija kao "potpuno sintetičko rešenje" nacionalnog i državnog programa. Uporišta diktature u vojnom vrhu, aparatu državne bezbednosti, delu građanskih političkih snaga Srbije i Slovenije i privrednih i finansijskih krugova Hrvatske, novom zakonodavstvu (o podeli na upravna područja, Sokolu, školskim pitanjima) nisu bila dovoljna za stabilnu vlast. Zato je, konačno, sredinom jula 1930. godine pristupljeno oživotvorenju ideologije jugoslovenstva. Uz akt od 1. 6. 1929. koji je okarakterisan kao "poslednja reč" starom sistemu uprave i Zakona od 3. 10. 1929. kojim je "etnički i etički smisao istorijskog i nacionalnog razvoja" određen u imenu Kraljevine i njenoj administrativnoj podeli, Deklaracija od 4. 7. 1930. značila je nametanje ideologije jugoslovenstva kao "opšte narodne ideologije", njeno usađivanje u svest svakog stanovnika Kraljevine, potpunog raskida sa prošlošću i projektovanje jugoslovenske budućnosti". Stvaranje svesti da sve počinje sa diktaturom, insistiranje na strategiji zaborava, ideologizovanje i idealizovanje budućnosti, formiranje novog "jugoslovenskog" čoveka, u ime jugoslovenstva odnarođivano je i srpstvo.

U "PROKLAMACIJI" od 6. januara 1929. godine kralj Aleksandar Karađorđević je parlamentarizam označio pojavom koja "počinje da dovodi do duhovnog rasula i narodnog razjedinjenja". Za najviši cilj svoje vladavine i najveći zakon zemlje suveren je označio narodno jedinstvo i državnu celinu. Vladar je pozvao sve Srbe, Hrvate i Slovence da ga pomognu u naporima kojima je jedini cilj "da se u što kraćem vremenu" postigne ostvarenje onih ustanova, one državne uprave i onog državnog uređenja, koje će najviše odgovarati opštim narodnim potrebama da se u budućem radu traže i primenjuju "nove metode" i krče novi putevi kojima bi bio dosegnut proklamovani cilj... Bilo je neophodno, po mišljenju kralja, da se u narodu stvori poverenje prema organima vlasti i uverenje da u državi vlada zakonitost, pravda, apsolutna jednakost.

Jugoslovenska ideologija trebalo je da dobije značajnu potporu u brojnim sistemskim zakonima koje je trebalo doneti. Među njima posebna pažnja je posvećena školi i prosveti... Izlaz je viđen u unifikaciji zakona. Osnovnoj školi je stavljeno u zadatak da, "nacionalno vaspitava", od učitelja je traženo da kao i svaki državni službenik i državni organ, bude "nosilac državne ideje", učiteljskim školama je naloženo da stvaraju kadar "koji u svom učiteljskom poslu neće dolaziti u koliziju sa bitnim idejama o uređenju države, obliku vladavine, i o državnom i narodnom jedinstvu", od srednjih škola se tražilo da daju "nacionalno odnegovane mladiće" i drugo.

U TOKU letnjih meseci 1930. godine najodgovornijim ljudima u Ministarskom savetu postalo je jasno da jugoslovenska ideologija ne može više biti dekretirana ,.odozgo" i da je režimu neophodna saradnja "sviju narodnih slojeva". Bio je to prvi korak koji je režim učinio na formiranju režimske stranke. U početku nejasan, neodlučan i neuspešan on se završio sgvaranjem Jugoslovenske radikalno-seljačke demokratije i, kasnije, Nacionalne stranke. Nasuprot ponovnog organizovanja srpskih političkih partija stajao je verski i nacionalno homogenizovan hrvatski pokret.

Darovanjem Ustava od 3. septembra 1931. godine formalno je bio završen period monarho-diktature. Kraljevim ukazom od 24. septembra 1931. raspisani su izbori za narodnu skupštinu, a za dan izbora određen 8. novembar 1931. godine...Proklamovanje ustava nije značilo napuštanje integralističke jugoslovenske ideologije, već pokušaj da se jugoslovenstvo, kao nacionalni i državni program i opšti narodni pokret, oživotvori u uslovima postojanja "normalnog" ustavnog i političkog života. Princip nacionalnog unitarizma dosledno je primenjivan i prilikom izbora za Narodnu skupštinu, na kojoj je postojala samo zemaljska izborna lista. Tako su izbori iz 1931. godine, budući da na njima nije učestvovala opozicija, ostali samo iluzija o obnovi parlamentarizma...

Izbori od 8. novembra označavani su dokazom da je narod usvojio šestojanuarski program, a sastav narodnog predstavništva smatran garantom sprovođenja u život jugoslovenskog programa o narodnom i državnom jedinstvu...Očekivano je da "sintetizovana jugoslovenska nacija dovede do nadnacionalne kulture koja bi uklonila plemenske suprotnosti, sukobe pravoslavlja i katolicizma, suprotstavljanje duha istoka zapadu"...

Preporučujemo

Društvo

0 10

PROSTOR ZA NAGODBU VELIKIH SILA: Istorijski procesi su uticali da Jugoslavija bude raskršće Istoka i Zapada

27. 02. 2021. u 17:14

Društvo

0 5

NISKA MRŽNjE DUŽA OD VEKA: Srbi između rimokatoličkog klerikalizma i albanskog nacionalizma

26. 02. 2021. u 17:14

Društvo

0 9

ZABORAVLjANjE ZLOČINA U IME "BRATSTVA I JEDINSTVA": U jugoslovenskoj državi izostala ekonomska i kulturna integracija srpskog naroda

25. 02. 2021. u 17:14

Društvo

0 1

MISIJA SABIRANjA SRBA: Jugoslovensko ujedinjenje nije bilo "slučajnost istorije" već plod dugog istorijskog procesa

24. 02. 2021. u 16:26

Društvo

1 3

SRBI I JUGOSLAVIJA: Preispitivanje prošlosti u ime sadašnjosti i budućnosti

23. 02. 2021. u 17:14

Društvo

1 3

ISTORIJSKI PORAZI, BIOLOŠKE POBEDE: Lažne markacije albanskog fanatizma

09. 01. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije