VELIKI PROPUST OBAVEŠTAJNOG APARATA AUSTRIJE: "Načertanije" postalo je poznato srpskoj javnosti tek 1906. godine

OSNOVNE MISLI u "Načertaniju", one koje su kao ideje imale svoj praktični značaj, bile su - da je Tursko carstvo ("bolesnik na Bosforu") na umoru, i da bi se Austrija i Rusija lako mogle dogovoriti o podeli njegove teritorije, i tako sprečiti balkanske narode da stvore svoje države. A što se tiče Srbije, a) da ona mora okupiti sav srpski narod, b) da mora uspostaviti tesne veze sa svim Srbima i među njima organizovati nacionalni rad, v) da se mora povezati sa svim Slovenima u Turskoj, a pre svega sporazumeti se sa Bugarima i sklopiti savez sa Crnom Gorom, g) da se, što je prirodno, mora osloniti na velike sile, u prvom redu na Francusku i Englesku, a "normalno" na Rusiju, što, međutim, zavisi od same Rusije, koja je okrenuta Bugarskoj zbog Carigrada, i, d) da se Srbija i u ekonomskom pogledu mora osloboditi od Austrougarske i svoju trgovinu usmeriti preko Skadra do mora.

Foto: Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

STICAJEM OKOLNOSTI, "Načertanije" (nacrt, plan rada, program rada) postalo je poznato srpskoj javnosti tek 1906. godine. Objavio ga je Milenko Vukićević u časopisu Radikalne stranke "Delo", pod naslovom: "Program spoljne politike Ilije Garašanina na koncu 1844. godine". Da "Načertanije" postoji, međutim, saznalo se 18 godina ranije - 1888, kada ga je Milan T. Milićević pomenuo u Garašaninovoj biografiji (kao "plan za unutrašnju i spoljnu politiku Srbije").

Foto: Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Foto: Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Sveznajući policijski i obaveštajni aparat Austrije, koji je bio još od 1805. godine upućen u skoro sve tajne u Srbiji, nekim čudom nije registrovao postojanje "Načertanija" sve do 1883. godine. (Jedan od prvih informatora Beča bio je Ivan Jugović, odnosno Jovan Savić, rođen u Somboru u Bačkoj, koji je kao sekretar Sovjeta svake večeri, preko jednog ribara, dostavljao svoje izveštaje u Zemun, tamošnjem austrijskom komandantu). Te 1883. godine, "Načertanija" je Beču dostavio, preko austrijskog poslanstva u Beogradu, Todor Stefanović-Vilovski, jedno vreme i šef pres-biroa ministarstva spoljnih poslova Srbije. U službenoj belešci, koja se nalazi uz prevod "Načertanija" u Državnom arhivu u Beču, rečeno je za njegovog sastavljača da je najveći državnik Kneževine Srbije, a za samo "Načertanije", da ono ne predstavlja nikakav istorijski akt, već da je u pitanju "programski spis srpske državne politike". (Todor Sefanović-Vilovski, 1854-1920, do svog dolaska u Srbiju iz Vojvodine, 1881, bio je sekretar Narodno-crkvenog sabora u Vojvodini, izdavač listova "Srbadija" i "Srpska zora". Do 1918. godine aktivno radio kao tajni informant ministarstva spoljnih poslova u Beču.)

Foto: Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

AUTENTIČNI REVOLUCIONARNI DOKUMENT TADAŠNjE EPOHE

TAKVO KAKVO je bilo, "Načertanije" je, od časa kada je postalo poznato javnosti, ocenjivano na sasvim različite načine. Jedni su u njemu hteli da vide jugoslovenski program, a drugi - pre svega posle Drugog svetskog rata - "veliko-srpski" program, kao što je to slučaj sa Vasom Čubrilovićem. U svojoj knjizi "Istorija političke misli u Srbiji XIX veka", Čubrilović je nastojao da dokaže da je Garašanin 1844. godine dao osnove velikosrpskoj politici ujedinjenja, čijih će se postavki držati u Srbiji konzervativni politički krugovi i ljudi sve do 1941. godine. Delimično prihvatajući Čubrilovićeve stavove, američki istoričar Dejvid Mekenzi, izneo je mišljenje da se Garašanin zalagao za veliku Srbiju, ali da je istovremeno bio i duhovni otac Jugoslavije 1918. godine.

Foto: Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Uz isticanje, da je "državnik jedne male, vazalne kneževine" bio "spreman da žrtvuje svoju tek stvorenu državu radi jedne buduće južnoslovenske zajednice Srba, Hrvata i Bugara", Ljušić je zaključio, "da i to dokazuje, da se Garašanin osporava upravo u onome u čemu zaslužuje da bude posebno pohvaljen".

VREDNA JE POSEBNO pomena Ljušićeva konstatacija, da su svi hrvatski istoričari, sem jednog jedinog (Ferdo Šišića) u "Načertaniju" nalazili osnovu za velikosrpsku politiku. To, izvesno, nije nikakva slučajnost, pogotovu kad se istorijskoj istini pretpostavi politička potreba. Žigosanjem Ilije Garašanina kao najizrazitijeg velikosrbina svoga doba i poričući njegove jugoslovenske ideje, koje se nikako ne mogu prevideti, htela se, kako to misli i Vasilije T. Krestić, stvoriti predstava "o tome da nijedan srpski državnik i političar nije bio i da ne može biti odan jugoslovenskoj ideji, da se ne može zalagati za iskreno i ravnopravno ujedinjenje, već da je u svojoj duši, u svom biću, satkan tako da bude sebični velikosrbin, da mu nije dovoljno ono čime raspolaže njegov narod, već da mora da poseže za tuđim".

Foto: Fotografije: Arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Beograda, Arhiv Sanu, Printscreen /RTS, Andre-Adolfe-Eugeni Disderi ( Knez Mihailo Obrenović), Narodni muzej Srbije, Muzej Aranđelovac

Po Krestićevoj oceni, koreni iznesenih gledanja u hrvatskoj istoriografiji, i u Hrvatskoj uopšte, na "Načertanije", leže "u stavu zvanične Austrije koja je još od vremena Garašaninovog svaku nakanu srpske vlade, koja se kosila sa njenim interesima - u Bosni, Hrvatskoj, Vojvodini - proglašavala za veliko-srpsko nastojanje. Šireći bauk velikosrpstava, Austrija je mobilisala sve one koji su iz raznih razloga zazirali od Srbije, njenog teritorijalnog proširenja i njene predvodničke ujediniteljske uloge. U tome je Austrija najviše uspeha imala u Hrvatskoj, pre svega u onim krugovima koji su želeli da se Hrvatska nađe na čelu ujediniteljske akcije Južnih Slovena i da i Bosna i Hercegovina, u okvirima Austrije, uđu u sastav Hrvatske, odnosno Trojedne kraljevine. Zbog takvih želja i namera i pomenuti politički krugovi u Hrvatskoj pridružili su se protivsrpskoj i protivjugoslovenskoj propagandi Austrije. Sa svoje strane oni su svaku akciju Srbije u kojoj su videli konkurenciju sopstvenim planovima i ciljevima žigosali kao velikosrpske pretenzije. Ocene o Garašaninu i njegovoj politici kao uskosrpskoj i velikosrpskoj ne mogu se posmatrati izvan ovih okvira, utoliko više što politički činioci o kojima je reč spadaju u fenomen dugog trajanja koji doseže do naših dana..."

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije