"SAVIN KOD" OD SVETE ZEMLJE DO BALKANA: Reporter "Novosti" u carskoj tvrđavi Velikog Trnova, gde se upokojio prvi srpski arhiepiskop

Pronašli smo ih, iako je gotovo osam vekova prošlo od smrti svetitelja. Njegovi tragovi sjaje u istorijskoj tmini povezujući biblijsku pozornicu u Svetoj zemlji sa Balkanom. Za razliku od izmišljenog "Da Vinčijevog koda", "Savin kod" nepogrešivo je obeležio tačke na stvarnom putu kojim je hrišćanstvo krenulo ka Evropi.

Sava je od proleća 1234. do proleća 1235. prošao oko 2.000 kilometara stazama Palestine, Egipta i Sinaja, prateći preobražaj monoteizma od Avrama do Hrista. Poduhvat je nastavio apostolskim putem iz Jerusalima ka Antiohiji, jednom od najstarijih hrišćanskih centara. Glas o Savi išao je ispred njega. Antiohijski patrijarh je sa najvećim poštovanjem dočekao prvog arhiepiskopa Srba, koji je jedini odoleo unijaćenju na Balkanu, kada su se posle krstaškog uništenja Carigrada, papi podredili i Bugarska i grčka Epirska despotovina. Sava je nastavio kroz Malu Jermeniju na egejskoj obali, da bi posetio Tars, grad apostola Pavla, a zatim je kroz klance između visokih planina ušao u oblast "turskih strana". Istoričar umetnosti dr Bojan Miljković je dešifrovao da je reč o Ikonijskom sultanatu, kome je pripadala Kapadokija, odakle potiču Sveti Sava Osvećeni, uzor našeg svetitelja i tvorci pravoslavne dogme Vasilije Veliki, Grigorije iz Nise i Grigorije iz Nazijanza.

Savini životopisci navode da se on u rizično putovanje upustio tražeći relikvije iz njihovog vremena. Vratio se do obale i ukrcao na brod do neke od luka vizantijskog Nikejskog carstva. Bio je potpuno iscrpljen, lebdeo je na ivici života i smrti, ali se čudesno oporavio i nastavio put preko Nikeje, gde je održan Prvi vaseljenski sabor, kroz Bitiniju gde je na malazijskom Olimpu stvorena prva Sveta Gora i čiji su monasi docnije naselili Atos, do Konstantinopolja, srca pravoslavne veseljene pod okupacijom latinskih krstaša.

Tu se ukrcao na brod do stare crnomorske luke koju su Bugari zvali Nesebar, ali tada je bila mnogo poznatija pod antičkim imenom Mesemvrija. Iz njega su vodili veliki putevi ka Podunavlju i Zapadnom Balkanu, kojim su apostoli i legionari na povratku sa misija na Istoku širili novu veru. Hrišćansko predanje kazuje da se u Mesemvriji proslavila jedna od prvih slovenskih svetiteljki, velikomučenica Irina, koju je ovdašnji vladar pogubio zbog ispovedanja hrišćanstva, ali ju je Bog vaskrsnuo, posle čega se krstio ceo grad.

Vatreno srce pravoslavlja nalazilo se u mnogobrojnim manastirima načičkanim na ostrvcetu kraj strateški važne luke zbog koje su Vizantinci i Bugari vekovima prolivali reke krvi. U manastirskom gradiću radila je umetnička škola koja je sačuvala tradicije najboljeg rimskog slikarstva, kakvo će se na Zapadu pojaviti tek u renesansi. Posmatrajući nesebarske romejske ikone, danas predstavljene kao bugarske, u muzeju u Sofiji, teško je odupreti se utisku da su naše Sopoćane oslikavali isti majstori. U muzejskoj postavci u sofijskoj Crkvi Aleksandra Nevskog izložene su i "bugarizovane" ikone iz manastira Poganovo kraj Pirota, zadužbine srpskog plemića Konstantina Dejanovića Dragaša iz 14. veka i njegove kćeri Jelene, poslednje vizantijske carice. Na ikonama je naznačeno da su iz Srbije, ali ne i da su ih bugarski okupatori odneli u Drugom svetskom ratu.

Nisu vraćene, jer Brozov režim nije zanimala srpska baština, a još manje Sveti Sava, srpski svetitelj koji se poštuje na celom Balkanu, a naročito u Velikom Trnovu, gde je velikog putnika sa najvišim počastima dočekao u januaru 1236. bugarski car Jovan Asen Drugi. Žitija nam tu otkrivaju Savu, ne samo kao sakupljača relikvija, već kao poklonika umetnosti i prosvete, koji je spasavao dragocene knjige i predmete.

Idući tvrđavskim stazama između ruševina hramova, gradskih zgrada i palata, posetilac se trgne od iznenađenja kada začuje dubok glas iz zemlje koji ga obaveštava da se nalazi u prestonici koju su izgradili bugarski vladari. To ne govore duhovi careva, već vešto maskirani zvučnici audio-vodiča koji aktiviraju senzori, a da u toj priči nešto nije u redu, ukazuje kolonada rimskih stubova ispod patrijaršijske katedrale, antička krstionica koja služi kao saksija i mermerne rimske nadgrobne stele ugrađene u tamne srednjovekovne zidine. Prof. dr Vencislav Dinčev iz bugarskog arheološkog instituta otkrio je da se na Carevcu nalazio značajan ranovizantijski episkopski grad Zikideva.

- Jezgro grada činio je veliki verski kompleks od tri tesno povezane arhitektonske celine: manastir, kompleks sa grobnicama ranohrišćanskih mučenika i episkopska rezidencija - navodi dr Dinčev.

Otkriće episkopije je ukazalo da su tu propovedali apostoli ili njihovi učenici, jer su episkopije smele da se osnivaju samo na takvim posvećenim mestima. Sava je to nesumnjivo znao kada se uputio u Trnovo, grad u tri tvrđave na tri brda razdvojena meandrima reke Jantre. Četvrti trnovski breg pod imenom Sveta gora nije imao zidine, jer se na njemu i oko njega nalazilo više od 30 manastira utemeljenih u ranohrišćanskim vremenima. Sava je preminuo na prestonom Carevcu, unutar čijih zidina su arheolozi otkopali temelje 23 hrama. Arheologija je tek na pragu drugog milenijuma otkrila veliki hrišćanski centar za koji je Sava znao u 13. veku kada se uputio u Trnovo. Car Jovan Asen ga je tada smestio u svoju rezidenciju u severnom delu gornjeg grada, nekadašnjem rimskom patricijskom kompleksu, okruženom starim hramovima, gde je srpski arhiepiskop proveo poslednje zemaljske dane.

DANAŠNjI posetilac carskog srednjovekovnog Trnovgrada na brdu Carevac, ne može da vidi nijedan od dragocenih Savinih darova bugarskoj patrijaršiji. Sudbina njegove riznice posle osmanske invazije potpuno je nepoznata i ovde, ali i u Srbiji.

MOŠTI SVETE PETKE

U DVORSKU crkvu na Carevcu su 1238. smeštene mošti Svete Petke, koje je prevrtljivi car Jovan Asen dobio od Latina iz Carigrada, kada je ponovo napustio pravoslavlje i obećao vernost papi. Mošti je posle osvajanja Bugarske sultan Bajazit odneo u Carigrad, odakle su na molbu sultanije Olivere predate njenoj majci, kneginji Milici. Despot Stefan ih je svečano uneo u Beograd kada je izgradio novu srpsku prestonicu. U Carigrad su ih na rukama vratili zarobljeni Beograđani posle turskog osvajanja. Početkom 16. veka otkupio ih je moldavski vojvoda i odneo u Jaši gde se i danas nalaze.