ISPITIVANJE ČVRSTINE KRALJEVINE: Podudarnost u pogledima članova partije i frankovaca

Za Partiju je to bila "građansko-nacionalistička stranka u kojoj postoji leva struja [...] s kojom mi sarađujemo i koja nam je veoma bliska". Nevolja je samo u tome što se ova stranka služi terorizmom i stoji u službi drugih "manjih" imperijalističkih sila. "Glavni cilj kome mi težimo, jeste obaranje fašističkog režima (u Beogradu) pomoću oružanog ustanka radnika i seljaka, i mi pri tom moramo obuhvatiti i sve postojeće struje i staviti ih pod vođstvo Komunističke partije. Zato mislimo da se uloga svih struja, koje teže obaranju fašističke diktature i uvođenju demokratskog režima, može označiti kao revolucionarna." Podudarnost u pogledima između ustaša i komunista primetna je bila čak i u nekim slučajevima mogućnosti korišćenja spoljnog faktora.

MILAN GORKIĆ, sekretar Partije, je, naime, opominjao da bi bila greška ukoliko bi se partija uvukla u jednu akciju iza koje stoji neka imperijalistička sila (Italija, Mađarska, Bugarska). Ali, treba iskoristiti i suprotnost između imperijalističkih sila, inače će se komunisti naći na njihovom "repu": "Dopustiv je, dapače, i privremeni strateški kompromis sa [stranim] imperijalizmom", piše tada Gorkić. "Na primer, u slučaju ustanka u Hrvatskoj, nije isključeno da će radničko-seljačka vlast, da u prvo vreme ne bi bila zgnječena imperijalističkom intervencijom [unutra], biti primorana da Italiji ili Mađarskoj ustupi neke oblasti. Tu suprotnost između srpskog imperijalizma i italijanskog, treba iskoristiti, ali to ne znači opirati se imperijalizmu."

ORIJENTACIJA KOMUNISTA prema ustaškom pokretu uvek se mogla opravdati potrebom za korišćenjem "nacionalnih energija", koje postoje u tome pokretu, kako bi se revolucijom "ugnjetenih naroda" srušila "versajska" Jugoslavija.

Najveću moguću podršku i solidarnost sa ustašama rukovodstvo KPJ je izrazilo u vreme njihove akcije nazvane "ličkim ustankom", koji je pripreman izvan zemlje s namerom da se ispita čvrstina Jugoslavije i mogućnost njenog rušenja. U tu svrhu je sa italijanske teritorije prebačeno lađom oružje, a u leto 1932. i desetak uniformisanih i naoružanih ustaša, koji su se povezali sa ustaškim jezgrom na čijem su čelu bili Jurij Juca Rukavina, bivši austrougarski oficir, i Andrija Artuković. Planirani "ustanak", koji je započeo 7. septembra 1932. napadom na žandarmerijsku stanicu u Brušanima, sveo se ipak na manji incident: žandarmi su odoleli oružanom napadu, a u kasnijoj poteri ubili jednog ustašu, dok su se ostali prebacili na italijansku teritoriju (Zadar). Događaj su zatim dramatizovale same vlasti, koje su, iznenađene ovom akcijom, koncentrisale kontingente vojnih i žandarmerijskih snaga, zatim vršile represalije prema stanovništvu da bi pronašle oružje i pohvatale pristalice ustaša. Događaj je dobio i šire odjeke u inostranstvu u kontekstu mogućeg ratnog sukoba između Jugoslavije i Italije.

NAJVEĆI značaj ovoj "ličkoj" akciji ustaša pridali su komunisti. Oni u njoj nisu gledali ono što stvarno jeste - izolovanu diverzantsku akciju ubačenih terorista - već početak ustanka seljaka u Hrvatskoj. Takve procene nisu dolazile samo iz pogrešnih obaveštavanja pojedinih ustaških vođa (da je u ustanku uzelo učešće 10.000 ustaša i da traje već nedeljama), već iz proste želje da se tako nešto mora dogoditi. Partijska štampa, kao i Kominternina, bila je preplavljena takvim ocenama o seljačkom ustanku u Hrvatskoj. (Centralnom komitetu u KPJ u Beču informacije je davao Mladen Lorković, koje se nalazio u Berlinu. Milana Gorkića su, inače, izvestili iz zemlje da je raspoloženje za akciju povoljno ali da su komunisti zaplašeni. Ukazivalo se i na iskaze uhapšenih da u ličkom ustanku najbolje ustaše klicale Hrvatskoj, Paveliću i komunizmu. S druge strane od Pavelića su stizale direktive da se pazi da se akcija ne pretvori u komunističku revoluciju.)

Odmah po saznanju o događajima u Lici partijsko rukovodstvo u Beču odlučilo je da uputi proglas (posebno i za vojnike), a zatim da organizuje odlazak ljudi u te krajeve. U proglasu se poziva i "cijeli hrvatski narod" da svim snagama podupre ustaše, kako bi se ovaj, revolucionarni pokret koji je otpočeo u Lici raširio po celoj Hrvatskoj, da i usamljene terorističke akte pojedinaca "iskoristi u svoje svrhe". Od radnika i seljaka Srbije tražilo se u ovom proglasu da pomognu borbu "ustaša" i naroda u Lici i Hrvatskoj. Potom je sekretar Partije Gorkić uputio direktive partijskim organizacijama na terenu da se "solidarišu" sa ustaškim pokretom i da praktično rade među samim ustašama, s ciljem da rukovodstvo ustaške borbe pređe u ruke pristalica "saveza radnika i seljaka". Još im je skrenuta pažnja da izolovane akcije ustaških odreda mogu biti polazna tačka za razvijanje nacionalne borbe masa, jer bi ova ustaška, i uopšte partizanska (gerilska) borba, mogla biti važan činilac u borbi protiv "vojno-fašističke diktature".

Povezivanje pristalica ustaša i komunista trebalo je da zadobije neke organizacione oblike ponajpre preko "Grupe hrvatskih nacionalnih revolucionara", koje je rukovodstvo KPJ nastojalo da formira potkraj 1932. godine. Drugi način je rad komunista među ustašama. (Organizovanih ustaša bilo je na Korčuli i nešto na Pelješcu, i s njima su se povezivali simpatizeri komunista kako bi se na taj način domogli oružja.) Upućivane su direktive Pokrajinskom komitetu za Dalmaciju kako da se ta stvar izvede: "Naše drugove u tim ustaškim jedinicama treba ujediniti u frakciji i PK treba da rukovodi njihovim radom. Nikakvi bezprincipni kompromisi u pravcu davanja obećanja sa strane naših drugova da će širiti Pavelićevu literaturu, pod cijenu ako bi dobivali oružje, nisu dopustivi. Podvlačimo da se ovo odnosi na rad drugova u Pavelićevim grupama i ustaškim jedinicama. Drugovi pak koji rade u Pavelićevom aparatu (Konak itd.) mogu, jedino da ne budu izbačeni iz tog aparata, da se u pojedinim slučajevima, gde je to neophodno, odreknu javno djelatnosti u našem duhu među Pavelićevim pristašama."

SLIČAN ODNOS je trebalo uspostaviti i prema ustašama koji su se nalazili u posebnim logorima u Italiji i Mađarskoj. Gorkić je tražio da se sa KUNMZ (Komunistički univerzitet nacionalnih manjina Zapada) pošalje Antonov u Belgiju, da bi se ovde "dao zavrbovati" u Pavelićeve ustaške odrede, i tim putem došao do ustaškog logora u Italiji sa zadatkom "da se tamo ušanči i da tamo iznutra među njima radi, pošto su to većinom radnici i seljaci". Sa istim ciljem uputio bi se jedan aktivista iz Dalmacije ili Hrvatske u Janka Pustu (Mađarska), gde su vežbali hrvatski teroristi pod vođstvom Perčevića. Čitava ova inicijativa partijskog rukovodstva došla je posle saznanja da Pavelić i Perčević planiraju na proleće 1933. da ubace u zemlju više grupa ustaša obučenih za "gerilsku borbu". Krajem marta 1933, po nalogu Grupe hrvatskih nacionalnih revolucionara, otputovao je u Italiju jedan mladi hrvatski intelektualac sa zadatkom da se informiše i po mogućstvu stvori opoziciju u Pavelićevim vojnim odredima. Izgleda da je ovaj emisar imao uspeha, jer se u njegovim prvim izveštajima govori kako se "znatan deo partizana, među kojima su se razvile dve struje, približava nama".

Drugi metod rada komunista bilo je uspostavljanje kontakta sa pojedinim ustaškim prvacima. U inostranstvu je takav kontakt uspostavljen u Berlinu sa Mladenom Lorkovićem, budućim ministrom unutrašnjih dela NDH. Iako se znalo da on održava vezu sa Pavelićem, Gorkić je sa njim uspostavio "indirektnu vezu". Intervenisao je čak da se dvojica njegovih pristalica upute u Moskvu, navodno da bi se oni upoznali sa rešenjem nacionalnog i seljačkog pitanja, odnosno da bi se naučili agitacionom radu.

POSTOJE I PODACI da je ustaški prvak Branko Jelić u Berlinu imao direktnu vezu sa Kominternom. Uopšte tada nije bilo ništa neobično da se i neki istaknuti komunista obrati lično samom Paveliću. Učinio je to Vladimir Ćopić, član CK i predavač na KUNMZ u Moskvi, inače Pavelićev istomišljenik iz studentskih dana, moleći ga za neku ličnu intervenciju.

U zemlji, bliski kontakt komunisti i ustaše imali su na robiji. Grupu ustaša, sa Jucom Rukavinom na čelu, koja je učestvovala u "ličkom ustanku", dočekali su komunisti u Sremskomitrovačkoj kaznioni gotovo kao heroje. Prihvatili su ih kao "hrvatske nacionalne revolucionare", a nije im mnogo smetalo ni to što su se oslanjali na Italiju i Mađarsku. Imali su istovetne ciljeve - razbijanje Jugoslavije - lako su se s njima slagali i nalazili zajednički jezik. Između jednog, Milovana Đilasa, budućeg komunističkog ideologa, i Juce Rukavine, kasnije ozloglašenog srpskog krvoloka u NDH, kao i između drugih komunista i ustaša na robiji "razvilo se pravo prijateljstvo". Komunisti su nastojali da ih "prevaspitaju" i pridobiju za zajednički rad. U tom cilju vođeni su i "pregovori", ali do nekog konkretnog sporazuma - kako piše Đilas - tada nije došlo.

BONUS VIDEO: TITOVA VILA OD 50 MILIONA DOLARA - Pogledajte kako izgleda jedna od najstarijih vila u Njujorku