ČESI ZADUŽILI ŠUMADIJU: Jelićeva - Bili na istaknutim mestima sve do početka Velikog rata

Prhalu i drugim Česima koji su zadužili Srbiju posvećeno je istraživanje Muzeja rudničko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu, koje je radila Ana Jelić, kustos.

Arhitektura, jedna od najstarijih oblasti ljudskog stvaralaštva, spaja sve umetnosti. Najvažnije: spaja i čovečnost, koju ne može da izbriše nijedna državna granica.

- Veza u arhitekturi između Srbije i Češke započinje njihovim doseljavanjem u Kneževinu Srbiju polovinom 19. veka, kada se Srbija sve više okretala ka evropskom kulturnom stvaralaštvu. Arhitektonske veze nastale su kao plod saradnje ova dva naroda na uspostavljanju panslovenskog duha među Slovenima. Ideje panslavizma, promovisane među slovenskim narodima u Austrougarskoj monarhiji, uticale su na masovniji dolazak Čeha u Srbiju. Važan period češko-srpskih odnosa je nacionalni preporod. Nije moguće precizno odrediti kada su Česi u većem broju počeli da dolaze u Srbiju, verovatno 1848. Čuveni František A. Zah, jedan od učesnika Prvog slovenskog kongresa 1848, u Srbiju stiže godinu kasnije. Do početka Velikog rata, na istaknutim mestima u vojsci, zdravstvu i uopšte društvenom životu, bili su Česi - podseća Ana Jelić.

Njen rad "Vila porodice Tešić - Graditeljsko ostvarenje Jaroslava Prhala" govori o zdanju usred Milanovca, oduzetom posle Drugog svetskog rata nasledniku Vojimiru Mandiću. On decenijama čuva Prhalov plan te vile, koju je gradio njegov deda Vojimir Tešić.

- Najpre su došli zanatlije i radnici, pa industrijalci, inženjeri, doktori, muzičari, bankari... Važna prekretnica bila je 1867. godina, kad Turci napuštaju Beograd, a u Srbiji se sve više oseća nedostatak školovanih ljudi. U Kneževinu Srbiju Česi mahom dolaze zbog pritiska Habzburške monarhije na svoju kulturu i jezik - kaže Jelić.

Mnogi Česi su ostavili svoj pečat u istoriji i kulturi Srbije. Među njima su arhitekta František Nekvasil, osnivač Praškog biroa u Beogradu Matija Bleh...

Za razliku od vojnih formacija drugih naroda koje su u Velikom ratu bile u sastavu armade Austrougarske, češke nisu počinile nijedno zlodelo na Rudniku i okolini iako su upravljale tom oblašću! Nijedan život Srba Česi tu nisu ugasili, nijedno crkveno zvono nije odneseno pa rastopljeno za topove... To su bili zajednički zaključci, ali i istorijski podsetnik ambasadora Republike Češke u Srbiji Tomaša Kuhte prilikom posete Milanovcu i Rudniku, te Društva srpsko-češkog prijateljstva.

Srpsko-češko bratstvo nadvisilo je užase Velikog rata, zahvaljujući i oficiru omražene Austrougarske, kapetanu Viteslavu Knejflu, vojnom guverneru Rudnika od 1917. do kraja rata. Knejfl je ostavio dragocena fotografska svedočanstva o životu onovremenog Rudnika.

SRBI I ČESI

POSREDNICI i pioniri jačanja odnosa između Čeha i Srba bili su Jozef Dobrovski (1753-1859), te Vuk Karadžić (1787-1864) i Pavel Jozef Šafarik (1795-1861) kao i mnogi drugi.

TEŠIĆA VILA

NAŠA želja je da u Tešića vili bude smeštena kulturna institucija, važna za ceo kraj. Najbolje muzej, setno veli starina Vojimir Mandić. To je i nada, koju javno izražava Aleksandar Marušić, direktor Muzeja Rudničko-takovskog kraja.

PROJEKAT JANA NEVOLEA

PRVI grad u Srbiji, Gornji Milanovac, koga je 1853. u srcu zavičaja Obrenovića osnovao knez Aleksandar Karađorđević, bio je izgrađen po srednjoevropskom modelu. Projektovao ga je Jan Nevole, Čeh. Od centralnog trga ulice se pružaju ravno, pod pravim uglom, kao i one što se s njima ukrštaju. Milanovac, najpre zvan Despotovica, zahvaljujući Janu Nevolei nikada nije imao turske krivudave sokake!