DA LI CARIGRAD OD MAKEDONSKE AUTOKEFALIJE PRAVI PROBLEM: Vedran Gagić, teolog za "Novosti"

Crkva u Severnoj Makedoniji se, posle politički motivisanog, pritiscima potpomognutog i nekanonskog otcepljenja od punoće Srpske pravoslavne crkve (1967), nalazila u raskolu, ne samo u odnosu na svoju majku crkvu - Srpsku pravoslavnu crkvu - nego i u odnosu na sve druge pomesne pravoslavne crkve, bez izuzetka.

Povratkom Makedonske crkve u opštenje sa ostalim crkvama rešen je višedecenijski problem. Međutim, posle odluke Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve, zbog velikog interesovanja, ne samo unutar crkava nego i na državnom i političkom polju, usledilo je mnoštvo komentara, spekulacija, analiza, ocena, pa, ponegde, i osuda i kritika, a podosta i nerazumevanja kako prirode samih odluka tako i ispravne procedure koju je Srpska crkva strogo sledila pri donošenju istih. Stoga nije zgoreg izneti neke činjenice vezane za ove događaje, uz osvrt na neke od komentara i tema koje su problematizovane, a koje su dostupne u javnom prostoru. Ovom prilikom ćemo se ograničiti samo na dve teme koje su se pojavile kao rezultat ishitrenog saopštenja Carigradske patrijaršije od 9. maja 2022. godine, donetog na hitnoj vanrednoj sednici njihovog Sinoda.

PRVA tema koja je problematizovana sadržajem pomenutog saopštenja Carigradske patrijaršije jeste pitanje imena nove pomesne crkve u Severnoj Makedoniji. Carigradska patrijaršija je svojim saopštenjem pokušala da sankcioniše ime Makedonske pravoslavne crkve i zatražila izbacivanje svih izvedenica koje imaju veze sa nazivom "Makedonija". Ovaj zahtev Carigrada predstavlja svojevrstan produžetak grčko-makedonskog spora koji je već bio prevaziđen Prespanskim sporazumom, postignutim pod pokroviteljstvom Ujedinjenih nacija, 2018. godine, na osnovu kojeg je BJR Makedonija dobila ime Severna Makedonija. Budući da je Prespanski sporazum rešio pitanja naziv i identitetskih odrednica veoma je teško naći objašnjenje zbog čega Carigradska patrijaršija opet aktualizuje ovaj spor, koji je čisto nacionalno-geografsko--identitetske, a ne eklisiološke prirode. Štaviše, budući da je i grčka strana potpisnica pomenutog sporazuma kojim se Severnoj Makedoniji dozvoljava to ime, ostaje nejasno zbog čega Carigradska patrijaršija negira mogućnost bilo čega "crkveno-makedonskog" u zemlji koja se već zove Severna Makedonija i čiji građani sebe identifikuju kao Makedonce i imaju univerzalno međunarodno priznanje imena svoje države koje sadrži "zabranjeni" (?) termin "Makedonija".

Dakle, ova napomena/zabrana Carigrada je utoliko čudnija što eklisiološke teme potčinjava etnonacionalnim. Poznato nam je da je upravo Carigrad prednjačio u neopravdanim kritikama slovenskih crkava za etnofiletizam, a teško da se potčinjavanje eklisiologije etnonacionalnoj tematici, vidljivo na primeru odnosa Carigrada prema crkvi u Severnoj Makedoniji, može okarakterisati bilo kako drugačije nego kao etnofiletizam. Sa druge strane, Srpska pravoslavna crkva je ovim svojim postupcima, vezanim za crkvu u Severnoj Makedoniji, to jest primanjem iste u evharistijsku zajednicu i darivanjem autokefalije, sasvim u skladu sa duhom Jevanđelja, pokazala da na prvom mestu drži do spasonosne misije crkve i svedočenja Blage vesti svim narodima, a ne do bilo kakvih potkusurivanja zasnovanih na neeklisiološkim datostima. Ova činjenica dobija još više na značaju ako imamo u vidu da bi Srpska crkva takođe mogla da uloži legitimne, kako identitetske tako i geografsko--istorijske prigovore, pa i materijalne pretenzije, zbog svetinja širom Severne Makedonije, koje su podizali i obnavljali naši vladari. Ti prigovori i argumenti, usuđujemo se reći, daleko su čvršći nego ovi koje sada slušamo sa raznih drugih strana. Ipak, Srpska pravoslavna crkva to ne čini, ne iz razloga što se bilo čega odriče - jer, i kad bismo hteli, ne možemo se odreći ni svog identiteta ni svog istorijskog nasleđa - nego to ne čini zato što postavlja prioritete isključivo iz crkvene prizme, onako kako i dolikuje svakome ko nosi uzvišeno hrišćansko ime. Na tom spisku prioritet na prvom mestu je svakako bilo vraćanje (na kanonski i crkveno ispravan način!) pod okrilje Crkve preko dva miliona klirika i vernika koji su zbog spoljnih mešanja u unutrašnja pitanja Crkve decenijama bili odvojeni od blagodatne zajednice. A tek iza ovog prioriteta nalaze se svi ostali.
CARIGRADSKI prigovor na "makedonski" deo imena crkve u Severnoj Makedoniji nije, nažalost, jedini identitetski prigovor sa kojim se nova autokefalna crkva suočava.

Bugari imaju prigovor na drugi deo sadašnjeg zvaničnog naziva crkve u Severnoj Makedoniji, koji glasi Ohridska arhiepiskopija. U svakom slučaju, spor oko naziva predstavlja jednu od poteškoća u administrativnom (ali ne i u crkveno-kanonskom) priznanju sada već autokefalne crkve u Severnoj Makedoniji od strane drugih crkava. Ali potpuno je jasno da se radi o problemima od drugostepenog značaja. Za Srpsku pravoslavnu crkvu, posle uklanjanja realnih eklisioloških problema, ova i slična pitanja, koja se tiču imena, geografije, istorije, etničkog identiteta i drugih identiteta, ne predstavljaju poteškoću.

Druga tema koja je problematizovana kroz saopštenje Carigradske patrijaršije jeste pitanje makedonske dijaspore. U širem smislu, tema dijaspore otežava međupravoslavne odnose u poslednjih sto godina isključivo zbog usamljenog mišljenja Carigradske patrijaršije da Carigrad poseduje ekskluzivno pravo na celu dijasporu. Ovo usamljeno mišljenje Carigrada zasniva se na pogrešnoj i tendencioznoj interpretaciji kanon vaseljenskih sabora (prvenstveno 28. kanona IV vaseljenskog sabora), što je, rekosmo, predmet spora Carigrada sa "ostatkom" pravoslavlja poslednjih sto godina.

Makedonska crkva, kao i većina pomesnih crkava, ima svoju dijasporu. Carigradska patrijaršija upravlja dijasporom pet autokefalnih crkava isključivo zato što postoji pet grčkih autokefalnih crkava koje su na to pristale (Carigrad, Aleksandrija, Jerusalim, Kipar, Grčka), a ne zbog nekog zamišljenog - de facto izmišljenog - ekskluzivnog prava na upravljanje dijasporom širom vaseljene. Ako zanemarimo mnoge činjenice, a naročito osnovnu činjenicu da su sve privilegije i prvenstvo Carigradu dati zbog statusa prestonice pravoslavnog carstva onog vremena, koje ne postoji već 569 godina (a time ni razlog za takvo prvenstvo, osim razloga ljubavi i dobre volje ostalih sestrinskih Pravoslavnih crkava), i slepo prihvatimo interpretaciju po kojoj pomenuti kanon daje Carigradu pravo uprave nad "varvarima" (kako u kanonu stoji), ipak i tada ostajemo suočeni sa poteškoćom: kako da prihvatimo da se pravoslavna dijaspora pomesnih crkava može razumeti pod terminom "varvari" u bilo kojoj od njegovih interpretacija? Crkva nikada nije smatrala hrišćane "varvarskim narodima".

IZ PERSPEKTIVE Srpske pravoslavne crkve pitanje makedonske dijaspore ne postoji kao problem. Mi prihvatamo nadležnost Makedonske pravoslavne crkve za sopstvenu dijasporu, što je jasno iz samog saopštenja Sabora SPC, kao i iz Tomosa o autokefaliji.

Naravno, podrazumeva se da tamo gde već postoji kanonska crkva na svojoj domaćoj ili matičnoj teritoriji nije moguće stvaranje bilo čije crkvene dijaspore. Tako Makedonci ne bi smeli da na matičnoj teritoriji Grčke, Srpske ili bilo koje druge pomesne crkve samostalno osnivaju svoje crkvene opštine, ali ni Grčka, Srpska ili neka druga pomesna crkva da samostalno osniva svoje crkvene jedinice na kanonskoj teritoriji Makedonske pravoslavne crkve - Ohridske arhiepiskopije.

Kada je reč o dugoročnoj održivosti autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve pitanje dijaspore je za njih od ključnog značaja. Severna Makedonija ima ogromnu dijasporu (sa tendencijom rasta) u odnosu na broj stanovnika u matičnoj zemlji. Kada bi se odrekla svoje dijaspore, nova autokefalna crkva bi bila brojčano više nego prepolovljena jer u dijaspori verovatno već sada živi veći broj Makedonaca nego u njihovoj otadžbini. U slučaju odricanja od dijaspore u njoj bi nesumnjivo nastao raskol jer makedonski vernici ne bi pristali na potčinjavanje Fanaru i na brisanje svog identiteta, jezika i imena.

Rezultirajući sukobi nesumnjivo bi se preneli i na matičnu zemlju, a krajnji ishod bi bio zasigurno poguban za Severnu Makedoniju - i u eklisiološkom i u državnom smislu.

Poštujući činjenicu da, kao što vidimo, postoje različiti, često suprotstavljeni, interesi, Srpska pravoslavna crkva je odlučila da izlaz iz eklisiološkog problema pronađe u strogom poštovanju pastirsko-eklisioloških principa, što i jeste najprirodnije za crkvu. Stoga su kritike na račun naše crkve koje se oslanjaju na pogrešne interpretacije motiv i merilo odlučivanja o pitanju autokefalije crkve u Severnoj Makedoniji potpuno neutemeljene.