TEKTONSKI OBRT U NADMETANJU VELIKIH SILA: Borba oko jedne od najvažnijih strateških tačaka u Aziji tek počinje

Više stravičnih snimaka masovnog i, često dramatičnog bega Avganistanaca, zaplašenih dolaskom talibana čija je prethodna vladavina, krajem prošlog milenijuma, donela strogi šerijatski zakon i surova kažnjavanja prestupnika, podstiču pitanje u kom pravcu će zemlja da krene posle dvodecenijske američke dominacije ovim prostorom.

Tektonski poremećaj pred očima celog sveta nagoveštava novi preokret u zemlji odakle su se vekovima mnoge sile uzdigle do imperija, ali i mesto koje je nagoveštavalo njihov veliki pad.

Dok se SAD povlače, regionalne strane sile, kao što su Pakistan, Iran, Rusija, Indija, ali pre svih Kina, ne povlače diplomatske predstavnike iz Kabula. "Imperiju" u usponu, Kinu, koja se, za razliku od Rusije i SAD, nije borila u Avganistanu, talibani vide kao "veliku zemlju sa jakom ekonomijom i kapacitetima, pa smatraju da "mogu da igraju veliku ulogu u obnovi Avganistana". Svetski analitičari se slažu da zauzimanje talibana u Avganistanu iscrtava novu geopolitičku kartu Azije koja daje Kini i Rusiji, inače najjačim američkim strateškim rivalima, priliku da projektuju svoju moć posle haotičnog povlačenja Vašingtona.

Rane indicije ukazuju da će Kina, koju podržavaju Rusija, Pakistan i neke druge vlade - usvojiti sasvim drugačiji pristup, smatraju diplomate i stručnjaci. Nije verovatno da će Peking rasporediti vojnu silu, već diplomatske i ekonomske podsticaje da navede talibane na put mirne obnove. Preduslov Kine je, kako se čulo od zvaničnika iz Pekinga, da talibani u Avganistanu ujedine sve strane i uspostave politički okvir za dugotrajni mir u Avganistanu.

Svetski mediji, pozivajući se na neimenovane azijske diplomate, rekli su da je Peking spreman da prikupi stotine miliona dolara za finansiranje obnove kritične infrastrukture u Avganistanu. Peking bi, navodno, bio voljan da formalno prizna talibanima legitimnu vladu i u UN radi na traženju prekida označavanja talibana kao "terorističke" organizacije. Za to bi bila potrebna američka saradnja, ali uprkos rivalitetu Pekinga i Vašingtona, zajednički interes ostaje mir u Avganistanu, za koji su SAD zainteresovane zbog zaustavljanja terorizma, a Peking radi nesmetanog toka globalnog projekta "Pojas i put" u kome Avganistan može da igra značajnu ulogu.

U pregovorima koje su SAD sa talibanima započele pre tri godine, avganistanska grupa je dobila što je tražila - američka vojska se povukla, predsednik Avganistana je pobegao iz zemlje, a oni osvojili vlast u Kabulu, ali njihov deo obaveze podrazumeva sporazum o nenapadanju SAD. Kineski zahtev pre svega se odnosi na ne podrivanje pobune u većinski muslimanskoj kineskoj provinciji Sinđanga.

Na sastanku u julu u Kini sa kineskim ministrom inostranih poslova Vang Jijem, šef političke komisije avganistanskih talibana Abdul Gani Baradar, koji se smatra ozbiljnim kandidatom za lidera Avganistana, obavezao se da "avganistanski talibani nikada neće dozvoliti bilo kojoj sili da koristi avganistansku teritoriju za vršenje postupaka štetnih za Kinu" i da Avganistan treba da razvije prijateljske odnose sa susednim zemljama i međunarodnom zajednicom.

Poslednji put kada su talibani bili na vlasti pretvorili su Avganistan u državu pariju izolovanu od ostatka sveta, sa izuzetkom Pakistana, Saudijske Arabije i Ujedinjenih Arapskih Emirata, jedinih zemalja koje su ih priznavale. Ali, poslednjih nedelja, talibanski lideri bili su na međunarodnoj turneji u Iranu, Rusiji i Kini.

Kina je, navodno, obećala velika ulaganja u energetske i infrastrukturne projekte, uključujući izgradnju putne mreže u Avganistanu, dok osmatra i ogromna, a neiskorišćena nalazišta retkih minerala u zemlji. Peking se već, navodno, pripremao da formalno prizna talibane i pre nego što je grupa preuzela kontrolu nad zemljom.

Zainteresovanost za Avganistan ne proizlazi samo zbog njegovog strateški važnog položaja, već i zbog velikog - uglavnom neiskorišćenog - rudnog bogatstva. Avganistan je jedna od svetski najsiromašnijih zemalja zbog decenija ratovanja i nedostatka stranih investicija. To što mnogi izvori ukazuju da bar 11 odsto, a moguće je i znatno više, ekonomije Avganistana proizlazi iz proizvodnje i prodaje opijuma, i Avganistan se širom sveta smatra najvećim svetskim proizvođačem opijuma, mrvica je u odnosu na potencijale koji se kriju "u utrobi" zemlje.

Majkl O`Hanlon iz američkog Brukings instituta procenjuje da kada bi Avganistan generisao više od 10 milijardi dolara godišnje iz svojih minerala, njegov društveni proizvod bi bio dupliran. Prirodne resurse čine ugalj, bakar, rude gvožđa, litijum, uranijum, retki zemljani elementi, hromit, zlato, cink, talk, barit, sumpor, olovo, drago i poludrago kamenje, gas, nafta. Godine 2010. američki i avganistanski zvaničnici su procenili da neiskorišćene mineralne sirovine, koje su zvanično otkrivene 2007. godine, vrede između 900 milijardi i tri biliona dolara. Pentagon je procenio da će Avganistan postati "Saudijska Arabija litijuma".

RUSKA GASNA VEZA SVE SNAŽNIJA

IZGRADNjA gasovoda preko Avganistana je već dugo razlog sukoba Amerike i Rusije.

Amerika je želela kontrolu Avganistana zbog sprečavanja projekta isporuke gasa iz Irana ka saveznicima SAD, u Pakistan i Indiju. Povezivanje Pakistana i Indije jednim gasovodom dovelo bi do vezivanja interesa ove dve zemlje u energetskom sektoru za Iran, čime bi se povećao iranski politički uticaj, što SAD ne žele.

No, Iran je ipak, paralelno s naoružavanjem talibana, potpisao sporazum s Pakistanom o transportu gasa, završenom 2013. Međutim, američki pritisci na Pakistan sprečili su ovu zemlju da sprovede svoj deo. Pakistanska vlada zaobišla je to sporazumom s ruskom kompanijom "Gasprom" krajem 2018. godine, kada je dogovoreno da se produži podmorska trasa gasovoda za transport gasa iz Irana u Pakistan i Indiju.

U kontekstu ruskog dogovora s Kinom o izvozu gasa projektom "Snaga Sibira" i ulaska Rusije u projekat iranskog gasovoda za Pakistan i Indiju, paralelno s kontrolom ruskog giganta više od jedne trećine uvoza energije u Evropu, kao i završetka "Turskog toka" prema južnoj Evropi i "Severnog toka 2" za sever Evrope, sada se otvara mogućnost i sprovođenje projekta izgradnje gasovoda za isporuku gasa preko Avganistana.

BIN LADEN SPASAO BAJDENA?

NEKADAŠNjI lider terorističke organizacije Al kaida Osama bin Laden navodno je zabranio svojim sledbenicima da ubiju Džozefa Bajdena u vreme dok je bio potpredsednik SAD, jer ga je smatrao nekompetentnim za posao i verovao je da će "odvesti SAD u krizu", ukoliko džihadisti uspeju da ubiju bivšeg šefa Bele kuće Baraka Obamu.

Kako je preneo "Dejli mejl", Bin Laden je navodno dao ovo naređenje 2010. godine, a otkriveno je u pismu među dokumentima u pakistanskom skloništu, gde su ga ubile američke specijalne snage 2011. godine.

VELIKI ULOZI

JOŠ u decembru 2011. godine, Avganistan je potpisao sporazum o eksploataciji nafte sa Kineskom nacionalnom petrolejskom korporacijom radi razvijanja tri naftna polja uz obalu reke Amu Darja na severu zemlje. Prethodno, još 2007. godine, rudnik bakra Ajnak je iznajmljen Kineskoj metalurgijskoj grupi na 30 godina po ceni od tri milijarde dolara, što predstavlja najveću stranu investiciju i procvat privatnog poslovanja u istoriji Avganistana. A indijski "Stil autoriti" je otkupio rudarska prava da razvije velike zalihe rude čelika u centralnom Avganistanu.

* * * * * * *

BURNA ISTORIJA AVGANISTANA

1838 - Britanske snage zauzimaju Avganistan, na vlast postavljaju kralja Šaha Šudžu, ali on strada u atentatu 1842. godine, a britanske i indijske trupe su masakrirane tokom povlačenja iz Kabula.

1878-80 - Drugi englesko-avganistanski rat. Britanija dobija kontrolu nad avganistanskim spoljnim poslovima.

1919 - Posle trećeg rata s Britancima avganistanski Emir Amanulah Kan proglašava nezavisnost od britanskog uticaja, pokušava da uvede društvene reforme, koje dovode do građanskog rata i on beži.

1933 - Zahir Šah postaje kralj Avganistana, koji ostaje monarhija četiri decenije.

1953 - General Muhamed Daud postaje premijer i od Sovjetskog Saveza traži ekonomsku i vojnu pomoć, uvodi reforme.

1963 - Muhamed Daud prisiljen da podnese ostavku.

1964 - Uvodi se ustavna monarhija.

1973 - Muhamed Daud preuzima vlast pučem i proglašava republiku. Pokušava da iskoristi razdor između SSSR i Zapadnih sila.

1978 - General Daud ubijen u prosovjetskom državnom udaru. Na vlast dolazi Narodna demokratska stranka, ali je paralisana nasilnim unutrašnjim trvenjima i suočava se s otporom mudžahedinskih grupa koje podržava Amerika.

1979 - Sovjetska armija zauzima zemlju i postavlja komunističku vladu.

1980 - Babrak Karmal postavljen za vladara, uz podršku sovjetskih trupa, ali se sukobljava sa mudžahedinskim grupama koje pružaju otpor - SAD, Pakistan, Kina, Iran i Saudijska Arabija šalju sredstva i oružje mudžahedinima.

1985 - Mudžahedini u Pakistanu formiraju savez protiv sovjetskih snaga - ratom raseljena polovina Avganistanaca.

1986 - SAD počinju da šalju mudžahedinima "stinger" rakete, dolazi režim Babraka Karmala koji podržavaju Sovjeti.

1988 - Avganistan, SSSR, SAD i Pakistan potpisuju mirovni sporazum i Sovjetski Savez počinje da povlači trupe.

1989 - Poslednje sovjetske trupe odlaze, ali se građanski rat nastavlja.

1992 - Nadžibulahova vlada srušena, sledi građanski rat.

1996 - Talibani zauzimaju Kabul i uvode tvrdu verziju islama.

1997 - Pakistan i Saudijska Arabija priznaju talibane kao legitimne vladare

1998 - Amerika raketira osumnjičene baze militanta Osame bin Ladena, optuženog za bombardovanje američkih ambasada u Africi.

2001 - Ahmed Šah Masud, vođa glavne opozicije talibanima ubijen je u atentatu, SAD počinju sa saveznicima operaciju u Avganistanu.