OPSTANKA NAM NEMA BEZ NAŠE MATICE: Pera Lastić, direktor Srpskog instituta u Mađarskoj

Teška tri minula veka u neprekidnoj borbi za opstanak proživeli su naši sunarodnici u Mađarskoj. Usled istorijskih potresa, slabog nataliteta i neprekidne asimilacije, u Sentandreji, Pešti, Budimu, Batanji, Čongradu, Baji, Mohaču i drugim mestima, danas je više nemih tragova srpske istorije nego živih srpskih duša.

Ovo u razgovoru za "Novosti" ističe Pera Lastić, direktor Srpskog instituta u Budimpešti, osnovanog na 2009. godine, uz napomenu da su unapređeni odnosi između Srbije i Mađarske stvorili znatno povoljniju klimu za nas:

- Dobijamo značajniju pomoć za svoje projekte od mađarske vlade, ali bez intenzivnih kontakata sa Srbijom i njene pomoći, mi nemamo šansu ni da se brže razvijamo niti da opstanemo.

Kakav je značaj Srpskog instituta za našu zajednicu u Mađarskoj?

- Naš osnovni zadatak je da organizujemo naučna istraživanja o Srbima u Mađarskoj, kako u prošlosti, tako i u društvenoj stvarnosti, odnosno da i sami radimo takva istraživanja i da predstavimo rezultate. Imamo samo četiri i po zaposlena, s obzirom na to da je jedan na pola radnog vremena, a nemamo specijalizovanu ustanovu za pojedine naučne oblasti. Naš institut se bavi istraživanjem istorije i kulturne istorije, etnologije, manjinskih prava i srpskog jezika.

Koji su poduhvati vašeg instituta najznačajniji po sadašnje i buduće generacije Srba u Mađarskoj?

- Poduhvat "Srpska groblja i spomenici u Mađarskoj" je završen, ali zasad publikacija postoji samo na mađarskom jeziku i obuhvata podatke o grobljima u više od 50 naselja.

Projekat "Slika i pamćenje", nastao na predlog upravnika našeg Crkvenog muzeja u Sentandreji Koste Vukovića, započeli smo digitalizacijom starih fotografija i dokumenata srpskih porodica. To je nasleđe koje se lako može izgubiti i zato radimo intervjue sa članovima porodica. Sada već imamo blizu 10.000 digitalizovanih fotografija. To je ozbiljna baza podataka koja će biti dostupna i na internetu. Gradimo i bazu podataka o nepokretnom materijalnom nasleđu Srba u Mađarskoj.

Može li se očuvati baština u Batanji, mestu na granici sa Rumunijom, gde danas gotovo i nema naših sunarodnika?

- To je vrlo kompleksan zadatak. Batanja je nekada bila mesto sa najviše Srba na teritoriji današnje Mađarske. Tu je živelo 2.700 naših sunarodnika. Posle optacije, ostalo ih je 1.700, a danas je to svedeno na par stotina ljudi. Potpuno je ugroženo naše nasleđe u ovom mestu i zato smo se posvetili zadatku da obradimo istoriju i običaje naših sunarodnika u Batanji.

Kako se finansira Srpski institut?

- Sredstva mađarske vlade dobijamo preko samouprave Srba u Mađarskoj. To nisu značajna sredstva, ali je dovoljno da pokrenemo neke projekte. Nije još potpuno rešen način finansiranja naučnih projekata koji traju više godina. Naši projekti su sveobuhvatni, ne mogu se završiti za godinu dana i skuplji su nego jedna kulturna manifestacija. Povremeno učestvujemo na konkursima za sredstva u Novom Sadu i Beogradu, ponekad smo novac i dobijali.

Na koje načine Srpski institut može da utiče na čvršće spone sa maticom Srbijom?

- Nastojimo da jačamo te veze. Imamo više projekata, u koje su uključeni istraživači iz Srbije kao spoljni saradnici, tako da imamo razvijenu saradnju sa ustanovama kao što su SANU, etnografskim, muzikološkim i institutima za srpski jezik. Sa Maticom srpskom u Novom Sadu, koju su naši preci osnovali u Pešti 1826, a 1864. godine preselili u Srpsku Atinu, tradicionalno imamo čvrste veze. Veoma značajna nam je i saradnja sa istraživačima sa novosadskog Filozofskog fakulteta, iz Muzeja Vojvodine i drugih ustanova.

U Istočnoj Evropi demografska slika je poražavajuća. Ima li u Mađarskoj srpskih porodica sa više od dvoje dece?

- Na prste jedne ruke mogao bih da nabrojim srpske porodice koje poznajem a da imaju više od dvoje dece. U Mađarskoj su demografski podaci nepovoljni, ali ipak bolji nego u Srbiji. Država pokušava da raznim merama poveća natalitet, ali na taj način samo usporava opadanje broja stanovnika. Srpska zajednica imala je nepovoljan natalitet i 1910, a još nepovoljnija slika bila je 1990. godine. Sa prilivom ljudi posle raspada Jugoslavije, ta slika je delimično popravljena. Danas smo blizu mađarskog proseka i nismo na poslednjem mestu među 13 nacionalnih manjina u ovoj državi.

Neguju li Srbi u mešovitim brakovima srpski jezik i ćirilicu?

- Nastoje da dete pohađa nastavu na srpskom jeziku. Gimnaziju "Nikola Tesla" u Budimpešti pohađaju deca od zabavišta do mature. Nastava se izvodi na srpskom, ima dvojezičnih odeljenja, ali dominira srpski. Svi predmeti, osim mađarskog jezika, polažu se na srpskom jeziku. Gimnaziju pohađa veliki broj đaka iz Srbije jer im ta diploma otvara vrata univerziteta u zemljama Evropske unije.

Mnogi Mađari iz Vojvodine pohađaju fakultete u Mađarskoj. Ima li interesovanja Srba iz Mađarske za studije u Srbiji?

- Ima, ali ne u tolikoj meri kao što je to bio slučaj osamdesetih godina prošlog veka.

Ovoj problematici potrebno je posvetiti više pažnje u narednom periodu. Važno je da se naša inteligencija u određenoj meri obrazuje u Srbiji, ali sa obavezom da nam se vrate u Mađarsku.

ČEKAMO BROJKE SA OVOG POPISA

Na popisu stanovništva u Mađarskoj 2011. bilo je 10.038 Srba. Kakve rezultate očekujete od ovogodišnjeg popisa?

- Promenjena metodologija popisa rezultirala je pre 11 godina znatnim povećanjem broja pripadnika srpske manjine. Na pitanje o maternjem jeziku ponuđeno je više odgovora i mogućnost da obeležite dva, pa ako ste naveli i srpski i mađarski, ubrojani ste na obe strane. Tom brojkom od preko 10 hiljada obuhvaćeni su starosedeoci, doseljenici posle raspada SFRJ, kao i učenici iz Srbije koji se školuju u našoj gimnaziji. Čekamo brojke sa ovogodišnjeg popisa, a moja procena je da je realan broj oko 5.000. Ostalo su Srbi poreklom, ili potiču iz mešovitih brakova.

SIN MILOŠ ČUVA PREZIME

PORODICA Lastić jedna je od najuglednijih u srpskoj zajednici u Mađarskoj. Nekoliko članova bili su pitomci Tekelijanuma, zadužbine koju je 1838. u Pešti osnovao prvi srpski pravnik i grof Sava Popović Tekelija. Vojislav, stric našeg sagovornika Pere Lastića, bio je izvanredni građevinar u komunističkoj Mađarskoj, gradio je gasovod u Rusiji i Olimpijski stadion u Minhenu, a za te i druge poduhvate mađarska vlada odlikovala ga je u više navrata. Njegova kćerka Jovanka Lastić direktorka je Srpske gimnazije. Danas porodično prezime počiva na jednoj lasti - Perinom sinu Milošu (26).