PATRIOTIZAM SE NE ISKAZUJE REČIMA VEĆ DELOM: Političko sazrevanje najznamenitijeg geografa i etnologa

O političkoj misli našeg najznamenitijeg geografa i etnologa Jovana Cvijića (1865-1927) mahom je pisano ili tek uzgred ili prilično tendenciozno. Među radovima te vrste svakako postoje i radovi izraženijeg kvaliteta i visoke naučne objektivnosti, no oni se mogu izbrojati na prste, uz to su manjeg obima, a skoro da uopšte i nema radova u kojima se daje naučno objašnjenje Cvijićevog kategorijalnog određenja političkih fenomena. U svakom slučaju, i pored brojnih napisa o Cvijiću i njegovom delu izostala je jedna celovita i obimna analiza Cvijićeve političke misli. To, uostalom, nije ni lak zadatak.

Cvijićeve misli od značaja za nauku o politici su iskričavo rasute po njegovom obimnom stručnom delu, a glavne ideje koje je imao daju se prepoznati tek iz poznavanja njegovog celokupnog opusa i životnog toka. Celu stvar oko identifikacije i naučnog objašnjenja Cvijićeve političke misli su dodatno još zamrsili i izvesni ocenjivači Cvijićevog dela koji su baratali njegovim mislima prema svojim ideološkim nazorima, vodeći stoga veoma strogo računa o izboru njegovih misli, a ne vodeći računa o vremenu i drugim okolnostima, odnosno kada je i zašto Jovan Cvijić nešto napisao ili rekao. Zato najpotpuniji utisak i najobjektivniju ocenu o njegovoj misli omogućava tek kombinovanje istorijsko-uporednog istraživačkog metoda i analize sadržaja njegovog ukupnog dela, kao i nemale dokumentacione građe, vezane ne samo za njegovu političku, već i za svaku drugu njegovu delatnost.

BUDUĆI da je Cvijić sve stvari, pojave i procese koje je proučavao posmatrao heraklitovski, kao nešto što se stalno dooblikuje i menja, ni mi nećemo pogrešiti ukoliko Cvijićevu političku misao posmatramo u njenoj razvojnosti, ukoliko sagledamo njene prve i kasnije osnove i uzroke i ukoliko je stalno gledamo ne samo kao izraz njegovog Ja, već i u sklopu ukupnih društveno-političkih, pa i životno-ličnih okolnosti.

No, svako preoštro razlikovanje faza Cvijićevog razvoja bilo bi pogrešno jednako kao što je pogrešno i nasilno protezanje jedne faze razvoja njegove političke misli na sveukupan njegov politički život koji je, iako život naučnika, ponajmanje bio vita sedentaria.

U vreme njegovog dečaštva i srednjoškolskog doba prva dva uticaja su ona koja boje Cvijićeve političke poglede koloritom patriotizma i socijalističkih ideja, a ostvarena su u okvirima njegove porodice i srednje škole.

U vreme Cvijićevog detinjstva u Loznici su bile "u jeku dinastičke i političke borbe".

Cvijićevu rano usađenu odbojnost prema partijskom angažmanu nisu prouzrokovale samo te borbe koju su karakterisale ružne scene, pa i "tuče i ubistva", već i loše porodično iskustvo iz tih borbi. Cvijić je do kraja života pamtio nasilje vlasti nad njegovim ocem koji se "mešao u te borbe", njegova robijanja zbog sitnica i veliki napor majke da oca odvrati od politike.

* * * * * * * *

DOGAĐAJI SU GA VUKLI IZ NAUKE U SVET POLITIKE

GLAVNO izvorište uticaja na prve političke poglede Jovana Cvijića bila je Šabačka gimnazija, tačnije izvestan krug nastavnika. Mlad, ali "uticajan predavač" Ranko Petrović mu je prvo dao da čita "Pobratimstvo", a potom "lepo povezane sve socijalističke listove i časopise koji su izlazili u Kragujevcu, Beogradu i Novom Sadu. Time je, veli Cvijić, "započela moja socijalistička perioda". Na formiranje njegovih tadašnjih socijalističkih nazora "od najvećeg uticaja su bile rasprave u "Radu" i "Straži", naročito članci Svetozara Markovića, Pere Todorovića i prevodi Černiševskog.

Indoktrinacija socijalističkim idejama bila je kod njega toliko jaka da je Cvijiću, po sopstvenom priznanju, u poznim godinama tada "sve drugo, osim misli o sreći čovečanstva, postalo sporednim" .

Jovan Cvijić je i po prelasku u Beograd 1881. godine u Prvu beogradsku gimnaziju ostao pri istim idejama - patriotizma i socijalizma. Narod se voli poput majke i oca, bez objašnjenja, te oni, koji su poput njega bili đaci-patrioti voleli su svoju zemlju nemo, poput biljke koja je iz nje izrasla, odnosno, kako kaže Cvijić, "nismo osećali da patriotizam treba iskazivati" rečima, već spremnošću i iskazivanjem na delu.

Nakon mature započinje druga faza razvoja političke misli Jovana Cvijića.

Po završenoj višoj gimnaziji Cvijić se upisao na matematičko-prirodnjački studij Velike škole u Beogradu i diplomirao 1888. godine sa odličnim uspehom.

OZBILjNOST studija i niz obaveza koje su išle uz odličan uspeh, kao što su npr. bile naučne ekskurzije, podrazumevale su manjak vremena za bilo kakvo ozbiljnije političko angažovanje. Na njegovo političko neangažovanje svakako je u ovom periodu moglo uticati i to što je uglavnom sarađivao sa profesorima koji nisu bili izrazito politički aktivni. Ipak, Cvijić je kao student u meri u kojoj mu je studij to dozvoljavao, bio aktivan u studentskom društvu "Pobratimstvo".

Po diplomiranju na Velikoj školi, Cvijić je radio svega godinu dana kao profesor geografije u Drugoj beogradskoj gimnaziji, da bi nakon dobijene doktorandske stipendije otišao u Beč gde je 1892. odbranio doktorsku tezu pod naslovom Das Kerstphnomen. Po promociji doktorata Cvijić se vraća u Beograd gde odmah biva postavljen za profesora Velike škole. U tom periodu je bio potpuno udubljen u svoju nauku i izgledalo je da će se samo njome i baviti celog života. No, događaji su ga vukli ka svetu politike i mimo njegove volje.

Bilo je to burno vreme. Surove političke borbe i nasilna smena dinastija u Srbiji 1903. godine, potom Carinski rat, pa aneksija Bosne i Hercegovine 1908. malo kome su dozvoljavali potpunu političku pasivnost. Otuda začuđuju ocene o apsolutnoj Cvijićevoj apolitičnosti koje se odnose samo na taj period. Te ocene su netačne, jer ne razlikuju apartijnost od apolitičnosti, zasnovane su mahom na nemanju podataka o Cvijićevoj političkoj orijentaciji i naročito o njegovoj misli, i ne uviđaju vezu između njegovog naučnog rada i političkog promišljanja o nacionalnim prilikama.

* * * * * * * *

PREZIRAO JE POLITIKU KAO KAFANSKO - PARTIJSKU VEŠTINU

I PORED velikog rada, Cvijić je živo pratio burna politička zbivanja i o njima imao svoj sud. Zgrožen pogromaškom politikom dinastije Obrenović, koja ga je ne samo tangirala, već i, da iskoristimo Cvijićev omiljen izraz, "politički uzrujavala", u toj meri da nije mogao da se koncentriše na, njemu životno važan, naučni rad, zapadao je i u očajanje, da bi na kraju iz političkog revolta odlučio da emigrira. Svoju odluku objašnjava sledećim rečima: "u Beogradu su takve prilike da je apsolutno nemoguće baviti se naukom"! Da li se može reći da je apolitičan neko ko ima sjajno mesto na univerzitetu, veoma dobra primanja, veliku slavu u mladosti, visok ugled u svom društvu, a ko samo zbog politike režima koja stvara nepodnošljivu društvenu klimu hoće da napusti zemlju koju toliko voli?

Iako Cvijić nije ni u tom periodu pristupio političkim strankama, ali nije bio apolitičan. Njegova sve veća bliskost sa Jovanom Skerlićem i nekim drugim političarima, pre svega onim iz naučnih krugova, ukazivala je na njegov politički zaokret od vatrenog pristalice ideja Černiševskog i Svetozara Markovića (kojima su ponajviše ostali verni ortodoksni marksisti okupljeni oko SSDP), ka građanskoj socijalističkoj orijentaciji, koja takođe, kao ni SSDP sa kojom je ratovala, nimalo nije patila od manjka patriotizma.

PREVRAT izvršen 1903. godine je u njemu probudio nadu i energiju za delanje zarad opšteg dobra naroda i države. U tom smislu je od značaja njegovo javno preciziranje da odnos prema strankama nije ujedno i generalni odnos prema politici kao moćnoj polugi društvenih promena.

Iako ga je nervirala preterana politizacija srpskog društva, a ponajviše besplodne partijske borbe, Cvijić je kao uman i visokoobrazovan čovek sasvim bio svestan da se bez politike ne može. Prezirao je politiku shvaćenu kao kafansko-partijsku veštinu, u krajnjem shvaćenu kao techne, a žudeo je da u Srbiji zavlada phronesis, odnosno politička mudrost i razboritost. U tom pravcu je polagao nade u mlade naraštaje i svojim studentima je i javno preporučivao upravo takvo bavljenje politikom. Tražeći od njih da ne budu žrtve ovejanih partijskih manipulanata, Cvijić im 1907. godine jasno stavlja do znanja i mane i prednosti bavljenja politikom na oba pomenuta načina, da bi zaključio: "budite uvereni da odbacivanjem partizanstva (partijskih podela, primedba DS) i partijskih organizacija nećete zanemariti politiku i političko vaspitanje. Naprotiv, tek ćete onda moći mirno i razumno misliti o pravoj politici (podvukao DS), o pravim pitanjima Srbije i srpskog naroda" .

* * * * * * * *

NAUČNA KARIJERA NASTALA IZ NACIONALNIH POTREBA NARODA

JOVAN Cvijić je smatrao i tada i kasnije da interesi države i naroda moraju biti iznad interesa partija i političara, a tada je bilo upravo obrnuto stanje. Lični i partijski interes je bio nadređen opštem, nacionalnom, i tu leži i vrednost i osnovanost Cvijićeve kritike političara i partija. Kao naučnik koji je proučavao narod, dobro je znao šta je istinski narodni interes i prezirao je laži političara koji su svoj interes proglašavali za narodni. Nije krio ni to da ga je naročito pogađala opšta socijalna beda koja je uslovljavala svakovrsno, a ne samo ekonomsko, siromaštvo srpskog naroda.

Ono što predstavlja najznačajnije Cvijićevo političko delo u ovom periodu jeste njegov, naizgled nepolitički, ali istinski nacionalni naučni rad, dela o narodu i prostoru na osnovu vrlo objektivnih i metodičnih naučnih istraživanja kojim je udario temelje ne samo srpskoj geopolitici, već i onome što savremena politička nauka sa dubokim uvažavanjem naziva "političkom geofilozofijom". Cvijić će mnogo kasnije priznati da takva njegova naučna i po mnogo čemu autohtona orijentacija nije bila nimalo slučajna ni nezavisna od političkih potreba njegovog naroda. Bilo je to upravo vreme u kojem se u Srbiji i njenom geopolitičkom okruženju ne samo neprekidno i burno politički raspravljalo o narodu i prostoru, već se zbog pripadnika svog naroda i prostora i ratovalo, i čak se spremalo na svetski rat.

CVIJIĆEVI naučni rezultati, u onoj meri u kojoj su bili u svetu uvažavani kao originalni naučni doprinosi izučavanju osobina tla, naroda i etnoprocesa na Balkanu, bili su u Srbiji doživljavani kao argumentacija u traganju za najboljim rešenjima problema oslobođenja i ujedinjenja srpskog, ali i drugih balkanskih, pre svega južnoslovenskih naroda.

Sve što je Cvijić napisao u periodu do balkanskih ratova bilo je politički izuzetno upotrebljivo, te ma koliko da on nije na osnovu svojih dela iznosio političke predloge niti sugerisao zaključke, lako su ih izvlačili drugi. Slobodno se može reći da je ova Cvijićeva stvaralačka faza od ogromnog značaja kako na stručno-naučnom, tako i na političko-logističkom planu. Cvijić je srpskoj politici u ruke dao moćno i gromoglasno oružje, podešeno tako da se može upotrebiti isključivo u oslobodilačke svrhe.

Sledeću fazu razvoja Cvijićeve političke misli i dela uslovno možemo nazvati nacionalnom. Ona obuhvata njegovo delanje (što uključuje i mišljenje), počev od vremena nešto pre aneksije Bosne i Hercegovine pa sve do 1916. godine. U tom periodu Cvijić se angažovao na nedvosmisleno politički način.

Do tada Cvijić jeste stvarao delo koje je inspirisalo i naučno utemeljilo srpsku politiku, ali je sam, bar što se tiče političke akcije, bio politički čedan.