"SOKOLOM" NA VELIKI JUBILEJ: Patrijarh i arhijereji SPC u Sremskim Karlovcima povodom obeležavanja veka ujedinjenja u jednu patrijaršiju

Patrijarha i episkope, koji su iz Beograda brzim vozom "soko" stigli u obnovljenu karlovačku železničku stanicu na nedavno otvorenoj pruzi, u subotu po podne dočekali su vladika sremski Vasilije, predsednik Pokrajinske vlade Igor Mirović, predsednik Opštine Sremski Karlovci Aleksandar Stojkečić, gradonačelnik Novog Sada Miloš Vučević, sveštenstvo, učenici i nastavnici Karlovačke bogoslovije i mnogobrojni građani.

Nakon dočeka uz tradicionalni hleb i so i srdačnog pozdravljanja sa vernim narodom, patrijarh, arhijereji i ostali zvaničnici uputili su se fijakerima u svečanoj litiji ka Patrijaršijskom dvoru i Sabornom hramu Svetog oca Nikolaja, gde je služeno večernje bogosluženje.

Patrijarh je potom, u znamenitom sremskokarlovačkom Patrijaršijskom dvoru, u prisustvu zvaničnika i brojnih građana, otvorio multimedijalnu izložbu "Jedan vek od vaspostavljanja Srpske patrijaršije 1920-2020". Postavku su dugo i temeljno pripremali: dr Gordana Petković, istoričarka Muzeja Grada Novog Sada, dr Radovan Pilipović, direktor Arhiva SPC, Petar Đurđev, direktor Istorijskog arhiva u Novom Sadu, i niz saradnika iz beograda, Bačke i sremske eparhije.

Namera je bila da stogodišnjica ujedinjenja i proglašenja Patrijaršije bude svečano proslavljena 12. septembra 2020. u Patrijaršijskom dvoru u Sremskim Karlovcima, upravo u onom prostoru i na onaj dan kada se pre tačno jednog veka i dogodila. No, viša sila pandemije "rastegla" je jubilej na 102 godine, kao da je namerno čekala što dramatičniji trenutak - da Evropa još jednom zarati, a patrijarh sa Bosfora, Vartolomej, iznenada blagoslovi izdvajanje makedonske crkve iz okrilja SPC.

Božja promisao ili slučajnost, tek i ovi teški dani natopljeni deobama i seobama, a ponajmanje slogom, ljubavlju i praštanjem, nude nam još jednu priliku da se osvrnemo na nauk naših mudrih predaka o tome da je ujedinjenost neophodna u svakom, a posebno u teškom vremenu. A na početku 20. veka, do balkanskih ratova, srpski narod živeo je u četiri države - u Kraljevini Srbiji, Kraljevini Crnoj Gori, Austrougarskoj i pod turskom vlašću u Staroj Srbiji i Makedoniji. Srbi su imali šest odvojenih, pokrajinskih crkava, od kojih su tri bile autokefalne: u Srbiji (Beogradska mitropolija), Crnoj Gori (Crnogorsko-primorska mitropolija) i u Austrougarskoj (Karlovačka mitropolija).

Crkva u Staroj Srbiji i Makedoniji bila je pod upravom Vaseljenske patrijaršije i zavisila je od carigradskog patrijarha, dok je crkva u BiH bila samoupravna i samo je nominalno zavisila od njegovog autoriteta. U Dalmaciji bila je u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije. Od ukidanja autokefalnosti Srpske patrijaršije sa sedištem u Peći 1766. godine, kontinuitet srpskih autokefalnih tradicija nosile su Karlovačka i Cetinjska mitropolija.

- Dva ključna događaja - kraj Prvog svetskog rata i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca - omogućila su ujedinjenje srpskih pokrajinskih crkava. Ovaj proces, započet na samom kraju 1918. u Sremskim Karlovcima, u ovom mestu je i završen 12. septembra 1920. svečanim proglašenjem Srpske patrijaršije - ističe dr Radovan Pilipović.

Stvaranje Kraljevine SHS 1. decembra 1918. bila je glavna državnopolitička pretpostavka da se rascepkane pokrajinske crkvene oblasti srpskog naroda ujedine u obnovljenu Srpsku patrijaršiju. Pravoslavno stanovništvo činilo je relativnu većinu u novostvorenoj državi. Popis iz 1921. pokazao je da su oni bili najbrojnija verska zajednica. Predstavljali su čak 46,6 odsto ukupnog stanovništva.

Naši najugledniji istoričari smatraju da ujedinjenje SPC jasno otvara period u novijoj srpskoj crkvenoj istoriji, započet posle 1918. Branislav Gligorijević, istoričar i biograf kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, naveo je da "naglašeno kraljevo prisustvo u svim aktivnostima za uspostavljanje jedinstvene pravoslavne crkve nije bilo samo formalno, kao vladaoca i potpisnika potrebnih ukaza".

Ujedinjenje je dobro razrađeno na četiri preliminarne konferencije održane u Sremskim Karlovcima i Beogradu od 1918. do 1920. Prema prvobitnom planu, svečanost ujedinjenja trebalo je da se održi u Beogradu, u sali osnovne škole kod Saborne crkve, ali je prevagnulo opredeljenje za Sremske Karlovce. U sklopu priprema proslave, Opšte odeljenje Ministarstva vera pisalo je 6. septembra ministru saobraćaja pismo u kojem traži da 11. septembra po podne direkcija Vinkovci pripremi u kompoziciji brzog voza poseban vagon za 20 arhijereja, koji bi se od Inđije specijalnom lokomotivom odvezli u Sremske Karlovce.

Pripremljen je i dvorski voz za prestolonaslednika, koji je 12. septembra 1920. tačno u 10 sati bio na stanici u Sremskim Karlovcima. Za datum svečanosti izabran je praznik Sabor srpskih svetitelja 30. avgusta (12. septembra). Ceremonija se odvijala u svečanoj prostranoj dvorani Patrijaršijskog dvora, ukrašenoj slikama iz novozavetne i nacionalne istorije koje su izradili Paja Jovanović, Đorđe Krstić i Uroš Predić.

U nastavku proslave velikog jubileja u nedelju će, posle svete liturgije u Sabornom hramu, članovi Svetog sabora SPC održati prvu svečanu sednicu, a potom će na gradskom trgu biti održana svečana akademija.

OKLEVANjE

NA trećoj konferenciji, održanoj od 20. novembra (3. decembra) do 2. decembra (15. decembra) 1919. u Sremskim Karlovcima, usvojen je Nacrt zakona o proglašenju i vaspostavljanju Srpske patrijaršije. Ali, usledili su teški šestomesečni pregovori sa Carigradskom patrijaršijom. Okončani su tek pošto je plaćeno 1,5 miliona franaka naknade za tzv. neisplaćenu pomoć. Tek potom, 19. marta 1920, Sinod Carigradske patrijaršije priznao je i blagoslovio valjanost ujedinjenja srpskih crkava.

PRVI POGLAVAR

Mitropolit beogradski i arhiepiskop cele Srbije Dimitrije Pavlović izabran je za prvog patrijarha ujedinjene SPC. Na svečanost ustoličenja iz Beograda put Peći krenuo je 24. avgusta 1924. To patrijarhovo putovanje istovremeno je bila i kanonska poseta mestima Nišu, Surdulici, Skoplju, Uroševcu, Prištini i Kosovskoj Mitrovici. Sveti arhijerejski sabor zasedao je u Pećkoj patrijaršiji 26. i 27. avgusta, a čin ustoličenja je, u liturgijskom smislu, započeo prazničnim bdenijem, kome su prisustvovali kralj Aleksandar i kraljica Marija Karađorđević. Tako je otpočeto novo poglavlje u životu Srpske pravoslavne crkve i njenog verujućeg naroda.