KNEZOVI RADOSLAV I MUTIMIR PRVI KTITORI: Prva monografija crkve svetih apostola Petra i Pavla u Rasu, današnjem Novom Pazaru

Po predanju, prvi hram u Rasu, današnjem Novom Pazaru, podigao je još apostol Tit, učenik apostola Pavla, što je naučno nemoguće dokazati, ali svedoči o izuzetnom značaju koji je hrišćanstvo od najdublje prošlosti pridavalo mestu gde je Stefan Nemanja kršten kao pravoslavac i gde je održao najvažnije državne sabore.
Marković i Vojvodić su uspeli da otkriju dosada potpuno nepoznate činjenice, da je prednemanjićki knez Radoslav početkom 9. veka bio prvi srpski ktitor crkve u Rasu, na bregu koji je, kako su utvrdili arheolozi, bio sveto mesto još u praistoriji, u vezi sa kultovima. Nekoliko decenija posle Radoslava, knez Mutimir je njegov hram dozidao i pretvorio ga u dvorsku crkvu.

- Starijoj fazi gradnje Crkve svetih apostola Petra i Pavla pripada donji deo zdanja i sudeći po sasvim osobenoj unutrašnjoj dekoraciji, izrađenoj uglavnom u svežem malteru i svedenoj na nefiguralne ornamente ikonoklastičkog karaktera, može se datirati u vreme koje je prethodilo konačnom trijumfu poštovalaca kulta ikona 843. godine. Iz takvog hronološkog određenja prvobitne građevine proistekao je zaključak da je utemeljitelj Petrove crkve bio srpski knez Radoslav, Višeslavljev sin, i da je on u obnovi Dubrovnika sarađivao s vizantijskim carem Mihailom II (820-829). Gornji, nešto mlađi deo Petrove crkve po svojoj strukturi, konstrukciji, načinu zidanja i spoljašnjem arhitektonskom ukrasu najviše analogija ima u arhitekturi druge polovine 9. i prvih decenija 10. veka, u doba kneza Mutimira.

Ovaj srpski vladar je suštinski promenio prvobitni izgled i namenu crkve.

- To nagoveštavaju dve karakteristične odlike hrama. Jedna od njih je izrazita monumentalnost, svojstvena prvenstveno vladarskim zadužbinama, a druga važna odlika je galerija nad središnjim prostorom hrama, sa koje je moglo da se posmatra sve šta se u njemu dešava, što je obeležje pridvornih crkava 9. i 10. veka u srednjoj i jugoistočnoj Evropi, građenih po ugledu na slavne vizantijske uzore iz Justinijanovog vremena, kao što su Sveti Sergije i Vakho u Carigradu i San Vitale u Raveni - navodi prof. dr Marković.

Do sada se niko nije upustio u poduhvat kakav su izveli akademici Marković i Vojvodić, koji su se prvo uhvatili ukoštac s ogromnim brojem drevnih pisanih izvora, u kojima se istorijske istine mešaju sa legendama. Jedan podatak u njima se konstantno ponavljao: da je hram u Rasu imao izuzetnu ulogu i u prednemanjićkoj srpskoj državi. 

- Podaci ukazuju da je episkopija u Rasu tokom poslednje četvrtine 9. veka bila u sastavu Panonske (Moravske) arhiepiskopije Metodija Solunskog, svetog prosvetitelja Slovena.

Njega su 870. uz podršku franačkog kralja zatvorili u jedan manastir, ali preokret nastupa decembra 872. dolaskom Jovana Osmog na papski presto. On oslobađa Metodija, a zatim kreće u obnovu Panonske arhidijeceze čijem je kliru potvrdio pravo da koristi glagoljicu i da bogosluženja vrši na staroslovenskom jeziku. Papa se 873. dopisivao s knezom Mutimirom pozivajući ga da se "vrati pod Panonsku dijecezu" i tako "sledi običaj svojih praroditelja".

LAKO SE ČITA

ŠTAMPANjE monografije "Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Rasu" omogućilo je Ministarstvo kulture i informisanja Srbije, poduhvat je blagoslovio episkop raško-prizrenski Teodosije, a izdavač je novosadski "Platoneum". Knjiga se čita lako, sa radoznalom napetošću, jer su jezik i stil razumljivi i najširoj publici.