U vreme Sokolovića krvne veze nisu dopuštale mržnju

Obnovitelj Srpske crkve, odnosno "prestola Sv. Save", bio je patrijarh srpski Makarije Sokolović (1557-1571, + 1574). On je dobio ferman od turskih vlasti da obnovi autokefalnu Srpsku crkvu 1557. Tradicija o ovome sačuvala se u Tronoškom rodoslovu u kome se kaže da je došlo vreme "Makarija patrijarha koji je od brata svoga velikoga vezira turskog carskim hatišerifom sve manastire i crkve obnovio".

Pročitajte još: Mehmed-paša Sokolović podigao Srbe iz pepela

U pogovoru jedne stare štampane knjige koja se nalazila u manastiru Orahovica čitamo pripovest ispunjenu hronološkim odrednicama: "U vreme kada je obnovio i držao presto Svetoga Save prvoga arhiepiskopa srpskog preosvešteni arhiepiskop sve srpske zemlje i pomorske i severnih strana i ostalih kir Makarije za carstvovanja ismailćanskoga cara i velikoga amira sultana Sulejman-bega". Vezu sa starim srednjovekovnim "arhiepiskopskim tradicijama", one epohe pre cara Dušana, nalazimo u zapisu iz 1563. godine gde piše: "Tada je presto vladičanstva među Srbima (v Srbljeh) držao kir Makarije arhiepiskop u Peći". Skromnost patrijarhova da se češće tituliše kao arhiepiskop upada u oči, međutim natpis nad vratima priprate hrama manastira Morače iz 1574. godine upravo glasi: "Te godine prestavi se srpski patrijarh Makarije".

OBNOVLjENA Pećka patrijaršija imala je jurisdikciju nad svim geografskim oblastima koje je sredinom XVI veka naseljavao srpski narod. Pod upravom Srpske crkve našle su se sledeći krajevi: Banat, Bačka, Baranja, Srem, Slavonija, Bosanska Krajina, Lika, Krbava, Bosna, Hercegovina, Dalmacija, Crna Gora, kao i starije srednjovekovne oblasti nekadašnje despotovine i kraljevine Srbije koje su na jugu dopirale do linije Gostivar - Demir Kapija - Štip - Radovište, praveći širok luk i obuhvatajući Rilu i Samokov na jugoistoku i istoku. Ta granica susreta jurisdikcija Pećke patrijaršije i Ohridske arhiepiskopije bila je praktično granica države kralja Milutina prema Vizantiji u XIV veku.

Pećka patrijaršija / Foto B. Subašić

Patrijarh Makarije je sprovodio opsežnu graditeljsku delatnost. Obnovio je hram na patrijaršijskom imanju u Budisavcima blizu Peći (1568), dozidao je pripratu u Peći (1561) i sagradio pripratu manastira Gračanice (1570). Patrijarh je bio veliki ljubitelj knjige i pisane reči. Uviđajući potrebe crkve, koja je u tim vremenima oskudevala u broju bogoslužbenih knjiga, naredio je da se organizuju štamparije u Mileševi, Mrkšinoj Crkvi i Skadru, koje su imale veću produkciju liturgijskih knjiga nego što bi to davalo prepisivanje.

Pročitajte još: Moć braće Sokolović

OD VREMENA patrijarha Makarija srpski crkveni poglavari postaju "etnarsi", odnosno "milet-baše" ili narodne vođe. Ponovno ustrojena autokefalna Srpska crkva ostaje produžetak Nemanjićke države. Srpski patrijarsi su zadržali pravo suđenja svojim vernicima u nekim krivičnim i svetovnim sporovima (bračne parnice i pitanja nasleđa). Sudilo se po zakonskim članovima Dušanovog zakonika i Sintagme Matije Vlastara. Srpska crkva je uredila pravni odnos sa Osmanskom državom, na osnovu fermana je imala dozvolu da obnavlja stare i zapustele hramove, da ih uređuje i u njima obnavlja duhovni život, da se stara o crkvenoj prosveti i sličnom. Srpski narod, iako pod tuđinskom vlašću, našao se duhovno objedinjen u jednom crkvenom organizmu velikog duhovnog i nacionalno-moralnog značaja, okupljen oko "prestola svetiteljstva srpske zemlje".

VELIKI VEZIR MEHMED SOKOLOVIĆ I PRAVOSLAVLjE

Obnova srpske crkvene organizacije pala je u vreme velikoga vezira Mehmeda Sokolovića (1506-1579). O momentima iz njegove rane biografije saznajemo iz mletačkih izvora. Mlečanin Garconi je u jednom izveštaju kazao da se veliki vezir školovao u manastiru Mileševi, a da je preko danka u krvi (nel numero dei giovani della decima) dospeo u odeljenje dvorske posluge u Carigradu, gde je morao da se odrekne hrišćanstva.

PUTOPISAC Salomon Švajger je posetio Carigrad 1578. godine, zapisavši da je Mehmed "u svojoj mladosti bio u hrišćanskoj crkvi čitač ili anagnost (anagnostis), a posle toga je dat Turčinu za danak". Isto tako, zanimljive i važne podatke nam daje Jakov Lukarević, Dubrovčanin koji je boravio po istočnim delovima Balkanskog poluostrva (Carigrad, Jedrene, Plovdiv, itd.): "Mehmed Sokolović je rođen... od oca hrišćanina, a na krštenju je nazvan Bajica" (nato... del padre christiano ad al battesimo si chiamo Baice).

Dr Radovan Pilipović

Mileševa, kao mesto čuvanja moštiju Sv. Save srpskog, bilo je sveto mesto poštovanja i za muslimane. O tome su sredinom XVI veka ostavili svedočanstvo strani pisci i putnici. Francuz Žan Šeno je oko 1547. godine zasvedočio da Turci poštuju telo Sv. Save i čine milostinju manastiru Mileševi, a Venecijanac Katarino Zen je 1550. godine zapisao da mileševski kaluđeri žive od milostinje "što im ponajviše pružaju Turci koji sveca osobito poštuju i jako ga se boje". Despot Ilirika Đorđe Branković u svojim "Hronikama" je zapisao "da Turci veruju Sv. Savi i da uzimaju na se znak krsta, osenjujući se njime".

PATRIJARH Makarije Sokolović je još za svoga života obnovljeni pećki arhiepiskopski i patrijaraški presto predao svome sinovcu Antoniju, tadašnjem hercegovačkom mitropolitu. Taj izuzetan događaj u srpskoj crkvenoj istoriji XVI veka desio se 1572. godine na saboru u manastiru Banja kod Priboja, u crkvi Sv. Oca Nikole.

Takav svešteni čin je freskopisan u tamošnjoj priprati crkve Sv. Nikole, a kao ktitori se pored patrijarha Makarija Sokolovića prikazuju još i Dionisije Sokolović novobrdski mitropolit i Antonije Sokolović kao novi patrijarh.

Prema jednoj hronologiji red pećkih patrijaraha, njih četvorica iz roda Sokolovića ide ovako: Makarije (1557-1572, upokojio se 1574), Antonije (1572-1575), Gerasim (1575-1586) i Savatije (1586).

Ova hronologija se mora uzeti uslovno, a karakter i obim ovog članka nam ne dozvoljava da uđemo u podrobnija istraživanja. Makarijevi naslednici su se potpisivali uglavnom kao "arhiepiskopi pećki i patrijarsi svih Srba i Bugara, severnih, pomorskih i zapadnih strana".

JEDNA KRV, JEDAN JEZIK I VERSKA SNOŠLjIVOST

Istoričar Konstanin Jireček (1854-1918) zaključuje svoj značajan rad o velikom veziru Mehmedu Sokoloviću sledećom mišlju: "Sokolovićev odnos prema Pećkoj crkvi pokazuje da se kod Srba muslimana u XVI stoleću nikako nije ugasila svest o nacionalnom i verskom poreklu i da su se oni trudili da svoj uticaj kod Porte ulože za dobro narodne crkve, jedinog ostatka starog domaćeg državnog organizma".

NAROČITA osećanja jednog pragmatičnog konvertita, koji sa setom pominje svoju staru veru, ispoljava mistički pesnik Muhamed Hevaija Uskufija (1601-1651). Taj pripadnik sufitskog pravca u islamu, zaslužnog za stvaranje snošljivosti među različitim religijama Osmanskog carstva je pevao ovako:

"Ne priliči niko lavu,

nek uznade Svetog Savu,

hod'te nami vi na viru"!

Bio je to leksikograf i pisac Rad Hevaji iz Tuzle, ili, Rade iz Donje Solani, koji se sećao svoga ranijeg života u pravoslavlju za koje i dalje ima čudno strahopoštovanje.

I Rade koji je postao pesnik, i Bajica pre njega, koji je postao veliki vezir, a i mnogi drugi islamizovani Srbi, bili su istaknuti ljudi u turskom feudalnom državnom sistemu XVI i XVII veka. U tim ranijim vremenima krvne veze nisu dopuštale udaljavanje i rađanje mržnje.

Patrijarh Makarije

OBNOVITELjSKI zamah patrijarha Makarija Sokolovića i njegovih naslednika bio bi nemoguć da nije bilo Bajice, iz malenih Sokolovića kod kasabe Rudo u višegradskoj nahiji, mileševskog đaka i čteca, a docnijeg velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića.

SIMBOL MUDROSTI I NAUK POKOLENjIMA

SPOMENIK braći Sokolović - Mehmed-paši i Svetom Makariju, koji će na Vidovdan biti svečano otkriven u Andrićgradu, svedočiće o tome da susedi na ovom prostoru mogu da se međusobno pomažu. Vajarsko delo Zorana Kuzmanovića, nastalo zahvaljujući ideji režisera Emira Kusturice, pokazaće novim generacijama pozitivan primer iz istorije Srba i Bošnjaka, a ovekovečen, bratski zagrljaj paše Mehmeda Sokolovića i Makarija, patrijarha srpske crkve, simbolisaće obnovu Pećke patrijaršije - najveći i najznačajniji događaj za naš narod u vreme turske vladavine.

U susret vidovdanskoj svečanosti u Andrićgradu, "Novosti" objavljuju tekstove dr Radovana Pilipovića, direktora Arhiva Srpske pravoslavne crkve, i Vladimira Dimitrijevića, profesora književnosti i pravoslavnog publiciste, u kojima ovi autori podsećaju na život i delo braće Sokolović, i na neizmerni značaj obnove Pećke patrijaršije 1557. godine.