Hram Svetog arhangela Mihaila u Valjevu: Zvono svedok vekova

HRAM Svetog arhangela Mihaila, u narodu poznat kao valjevska Gračanica, koji će biti potopljen kada buduće jezero regionalne hidroakumulacije "Rovni" bude napunjeno, značajan je i po zvonu koje spada među najstarija sačuvana u Srbiji! Jer, u Velikom ratu, austrougarska vojska skidala je crkvena zvona sa hramova širom Srbije, te ih kao ratni plen pretapala u topovske cevi i granate, a gračaničko je među retkim koje je preživelo ta burna vremena.

To se, međutim, ne može reći za zvona manastira Pustinja kod Valjeva, te Bogovađa u blizini Lajkovca, koja su zajedno sa drugima iz kolubarskog kraja pretopljena u 1.800 tona metala, u livnici "Grosmajer" u Insbruku u Austriji, od 1914. do 1918. godine. Zvono valjevske Gračanice izliveno je 1860. godine u livnici Joanesa Bote, u Vršcu, koji je bio Karađorđev kum.

- Nesumnjivo, ovo je još jedan dokaz o značaju crkve valjevske Gračanice i sagledavanju istorijskog i kulturnog razvoja na ovom prostoru od druge polovine 15. veka do danas - kaže akademski vajar Nemanja Radojičić, v. d. direktora Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Valjevu. - Uz Karađorđevog kuma Joanesa Botu, u vreme Prvog srpskog ustanka u valjevskom kraju radilo je nekoliko zvonolivaca, među njima i ništa manje značajni Joanes Fogarase, Avram Popović, Italijan Tomazo Toma Ričini i Rusi Grigorije Poljakov i Kozma Kalinjin.

Smatra se, ali nema pouzdanih istorijskih dokaza, da je Joanes Fogarasi izlio prvi top za Karađorđeve ustanike u Karlovcima 1808. godine. I Joanes Bota takođe je u to vreme boravio u Karlovcima, te se njegovo ime vezuje verovatno za molbu ustanika, upućenu 1806. godine ruskoj vladi u kojoj je tražena pomoć u oružju.

- Od ruske vlade traženo je da u Srbiju uputi majstore koji znaju da liju topove - kaže Radojičić. - Nije poznato da li je tim poslom Bota došao, možda je to bilo iz Venecije, gde je imao najbolje uslove za rad, te zbog porudžbine Praviteljstvujuščeg sovjeta serbskog da izradi zvono za Sabornu crkvu Svetog Arhangela u Beogradu. Naredno zvono po kome se Bota pominje izliveno 1812. godine u Beogradu, za vreme Karađorđeve vladavine, bilo je namenjeno manastiru Radovašnica pod Cerom. Danas se to zvono nalazi u Muzeju umetnosti u Zagrebu, kao zaostavština profesora dr Viktora Hofilera, arheologa.

KARAĐORĐE BIO KUM

SVOJ zvonolivački rad Bota je nastavio i posle Prvog srpskog ustanka, prešavši u Vršac 1814. godine - kaže Radojičić. - Oženio se Katom Petrović, a Karađorđe je bio kum na tom venčanju. Nastupilo je tada vreme u kom je bilo mnogo posla za ovog starog zvonolivca. U njegovoj radionici bilo je u svakom trenutku i vrelih i hladnih zvona.