Zaboravljeni heroji Prvog svetskog rata

MALO današnjih stanovnika Beograda zna da je 1924. godine maršal Franše Depere odlikovao francuskom Legijom časti srpsku prestonicu zbog heroizma njenih branilaca i stanovništva u Prvom svetskom ratu. Samo pet gradova u svetu nosi ovo odlikovanje.

Beograd je, inače, bio poprište prve bitke u Velikom ratu i najviše je rušen i najžešće branjen grad u Evropi. Kosti 5.000 branilaca Beograda iskopane su s poprišta bitaka tek deceniju posle rata i sahranjene u spomen-kosturnicu na Novom groblju. Ona je, kao i monumentalni spomenik, podignuta dobrovoljnim prilozima preživelih ratnika i tadašnje beogradske opštine.

Kosturnica je, kao i one na Zejtinliku i na Krfu, napravljena da potomstvo može da dođe i pokloni se senima junaka. Preživeli branioci su je predali 1931. godine na staranje beogradskoj opštini. Danas su, kao i decenijama ranije, vrata kripte zaključana i nijedna sveća ne osvetljava mrak u kome počivaju heroji odbrane Beograda, prvog bombardovanog i sračunato rušenog evropskog grada u 20. veku.

„Novosti“ su mnogim današnjim Beograđanima otkrile da spomen-kosturnica postoji. Sada podsećamo zašto njena vrata treba da budu otvorena poklonicima.

BEOGRAĐANI SE SAMOORGANIZOVALI

NA dan objave rata 28. jula 1914. u Beogradu nije bilo vojske. Dunavska divizija je povučena iz kasarni u Donjem gradu Beogradske tvrđave, naredbom Pašićeve vlade koja se sklonila u Niš, a nije odlučila da li treba braniti prestonicu.

Beograđani su se samoorganizovali. U kafanama „Zlatni top“ i „Zlatna moruna“ prijavljivali su se kao dobrovoljci starim četničkim vojvodama iz balkanskih ratova. Sa finansijskom stražom Savskog pristaništa uveče, 28. jula, zauzeli su položaje na beogradskim obalama od Ade Ciganlije do dunavskog keja.

NEMCI, POSLE AUSTROUGARA, TUKLI SA SVIH STRANA

POSLE tri propale austrougarske ofanzive na Srbiju, komandu je preuzela Nemačka. Maršal Makenzen, 5. oktobra 1915, naređuje intenzivno danonoćno bombardovanje Beograda. Srpsku prestonicu danonoćno je tuklo 400 oruđa svih kalibara, uključujući „mortare“ (usmrtitelje) od 420 mm. Na Beograd je za dva dana palo više od 100.000 granata.

- Veliki broj kuća koje gore niko i ne gasi. Neprijatelj namerno tuče baš zapaljene kuće, verujući da im stanovnici prilaze radi gašenja. Cela je varoš mrtvačnica. Sve su ulice prepune leševa. Niko ih ne može skloniti, jer je varoš stalno pod vatrom topova - zabeležio je Bogoslav Vojnović Pelikan, slikar, koji je 1915. bio đak-narednik u odbrani Beograda.

ZASTAVE

POSLE podviga Beograđana, vojska se vratila u prestonicu i na frontu od Ostružnice do Grocke formirana je odbrana Beograda, pod komandom starog generala Mihaila Živkovića Gvozdenog. Srce odbrane bio je Gradski odsek pod komandom generala Joksima P. Gajića. U štab na Beogradskoj tvrđavi, 9. novembra 1914, austrougarski general Goglija šalje ultimatum - zahteva da Gajić preda tvrđavu i umesto srpske istakne belu zastavu.

- Ađutantu sam naredio da umesto jedne srpske zastave, istakne tri velike srpske zastave - bio je Gajićev odgovor. Zatim je naredio paljbu iz svih topova koja je austrougarske monitore naterala na povlačenje.

SREMSKI ODRED PRVI ODBRANIO GRAD

UOČI ponoći, 28. jula 1914. godine, Austrougari su pokušali da zauzmu Beograd. Sremski dobrovoljački odred sprečio je upad na Adu Ciganliju. Dizanjem u vazduh beogradske strane železničkog mosta onemogućen je ulazak austrougarskog vojnog voza. Osujećen je desant na Savsko pristanište na koje su krenula tri austrijska parobroda sa šlepovima punim vojnika. Meci branilaca pogodili su kapetana i krmara „Alkotmanja“ i brod se nasukao na levu obalu Save. Ostali su pobegli.

Austrougarski monitori zasuli su Beograd artiljerijskom i mitraljeskom vatrom. Počelo je rušenje grada dugo 15 meseci.

IZ ROVA PRAVO U SMRT

UPRKOS besomučnom bombardovanju branioci Beograda ne odstupaju. Makenzen traži pojačanja jer ofanziva zastaje na obalama. Srpska prestonica, kao da umire, ali se ne predaje.

- Duž sredine Ade, vri kao u kotlu puščana i mitraljeska vatra. Artiljerija tuče neprestano, delovi ljudskog mesa padaju svuda po polju. Oko podne čuli su se jaki krici sa Male ade, posle čega je nastupila tišina. Kada je ispucala poslednji metak, posada je završila borbu nožem u prsa - zabeležio je pukovnik Milan J. Radojević, komandant Ade Ciganlije.

DUNAVSKI KEJ

KADROVCI, đaci-vojnici majora Gavrilovića, mladići iz ostatka Sremskog dobrovoljačkog odreda, žandarmi i građani prikovali su nemačku ofanzivu na dunavskom keju i Dorćolu.

- Ulica puna mrtvih junaka: jedni sede, drugi leže sa raširenim rukama, lica bleda kao da su od voska, na njima krvavi redenici - zabeležio je kapetan Živko Kezić. - U uzanim rovovima su bili izmešani živi i mrtvi branioci.