Crkva u vihoru građanskog rata: Kako su popuštale stege režima 80-tih godina

PRVI znak povratka Crkve u javni život, posle turobnog razdoblja silom nametnutog državnog ateizma, bila je dozvola o nastavku izgradnje Hrama Svetog Save na Vračaru. Značaj ovog projekta za stanje svesti srpskog naroda, kao i neminovnu promenu vremena, na pravi način je shvatio tadašnji prvi čovek Srbije Dušan Čkrebić. Zajedno sa patrijarhom Germanom ovaj komunistički funkcioner napravio je smeli iskorak - svetu je pokazao da država i Crkva i u ideološki isključivom poretku mogu i moraju, u opštem interesu, da sarađuju.

Stege režima osamdesetih godina postepeno su popuštale. Geopolitičke promene i slabljenje komunizma u Istočnoj Evropi doprinele su liberalizaciji i našeg društva. Ovaj trend zahvatio je i Srpsku pravoslavnu crkvu čiji glas je sve glasnije odjekivao.

Posebno veliki doprinos proboju Crkve u javnom prostoru i njenom uključivanju u sveopšti društveni dijalog o budućnosti Jugoslavije i srpskog naroda dala je grupa mladih i obrazovanih teologa, učenika starca Justina Popovića: Amfilohije (Radović), Atanasije (Jevtić), Irinej (Bulović) i Artemije (Radosavljević). Ova grupa monaha, koja će u godinama koje će uslediti zauzeti najvažnije episkopske katedre SPC, hrabro je i beskompromisno ukazivala na sve probleme tadašnje države i društva, odvažno se boreći za temeljnu promenu aktuelnog sistema. Njihova predavanja, govori i javni istupi praćeni su osamdesetih godina sa velikom pažnjom i odjekom.

Umesto demokratskih promena, napretka i blagostanja, Srbiju, srpsku crkvu i narod, međutim, očekivala su sasvim drugačija iskušenja.

U Jugoslaviji je još krajem osamdesetih mirisalo na rat. Slutnje su se već devedesetih pretvorile u mračnu svakodnevicu. Raspad države, razaranje, sveošte stradanje i erozija svih vrednosti nisu mimoišle ni Srpsku crkvu. Istorija je u svom najekstremnijem vidu počela da se ponavlja u Hrvatskoj, a zatim u Bosni i Hercegovini, kao i na koncu 20. veka na - Kosovu i Metohiji.

Prvi talas ratnog udara primila je Crkva. Širom Hrvatske minirani su hramovi, eparhijski domovi, sedišta parohija, a sveštenstvo je po ko zna koji put delilo hudu sudbinu srpskog naroda. Slično se već 1992. godine ponovilo u bosanskoj Posavini, a zatim i širom BiH. Rat se žestoko rasplamsavao.

Krajem 1990. SPC je dobila novog predstojatelja - za 44. patrijarha je izabran dotadašnji vladika raško-prizrenski Pavle. Čovek nesumnjive vere, hrišćanskih vrlina i monaške skromnosti preuzeo je kormilo crkve pred jednu od najvećih oluja novijeg vremena.

Iako mnogi u regionu, ali i u Srbiji, Srpskoj crkvi pripisuju da je bila akter priprema za rat, kao i patrijarhu Pavlu da se nije u punoj meri suprotstavio bratoubilaštvu, zvanična crkvena dokumenta i prepiske govore drugačije. Iako je tokom razaranja bilo i neodgovornih pojedinaca u mantijama koji su zaslepljeni nacionalizmom i pogrešnim tumačenjem jevanđelja raspirivali duh rata, zvanična Crkva neprekidno je pozivala na mir, dijalog i otklon od osvete i tekovina prošlosti.

Ovo dokazuje bezbroj poslanica, saborskih i sinodskih saopštenja i beseda. Patrijarh Pavle je u brojnim kontaktima, ne bežeći i od srpske odgovornosti, molio i tražio samo objektivan pristup i ravnopravan tretman svih zaraćenih strana. Ovog načela Crkva se držala i prilikom izjašnjavanja o mirovnim procesima pod patronatom međunarodne zajednice.

Pročitajte i: Hram sećanja na voljenog patrijarha: Decenija od smrti 44. poglavara srpske crkve obeležena u zavičaju u Slavoniji (VIDEO/FOTO)

"Bili smo i jesmo za mir, ali pravedan za sve, jer je on jedini trajni mir. Nepravedan mir izvor je novih nesreća i žarište novih sukoba. Za svoj narod ne tražimo ništa više ni manje od onoga što želimo i što smo spremni da priznamo drugim narodima", navedeno je u saopštenju sa jednog od savetovanja srpskih vladika avgusta 1994. godine.

Crkva je devedesetih godina prošlog veka imala i specifičnu pomiriteljsku ulogu, posredujući između često zavađenih političkih predstavnika srpskog naroda. Uprkos volji Beograda, SPC je osudila prekid odnosa sa RS 1994. godine, a patrijarh Pavle je doprineo pomirenju pred mirovnu konferenciju u Dejtonu. Istovremeno, Crkva je vodila i međunarodnu borbu za mir i istinu o sukobu u bivšoj SFRJ.

Ni unutrašnjopolitičke borbe u Srbiji nisu mogle da mimoiđu SPC i njene arhijereje. Stavom SPC u višegodišnjem nadgornjavanju režima, koji je oličavao Slobodan Milošević, i opozicije nije bila zadovoljna nijedna strana. Vlast je bila posebno gnevna umerenim stavom Crkve prema masovnim protestima protiv vlasti, dok je opozicija smatrala da posetama i biranim rečima upućenim predsedniku patrijarh podržava Miloševića. A Pavle je dobro znao da je na obe strane isti, srpski narod i da mu je samo sjedinjenom mesto u Gospodu Hristu.

RUŠILI POPUT USTAŠA

Raspad Jugoslavije i građanski doneo je novi talas zatiranja srpske pravoslavne duhovnosti u Hrvatskoj. Lista postradalih objekata je duga i surova. Teško je, u analizi razmera štete, pobeći od paralele sa NDH i nedelama ustaša tokom Drugog svetskog rata. Između ostalog, minirano je sedište Mitropolije u Zagrebu, teško je postradao Pakrac i parohije u Slavoniji, do temelja je srušena Saborna crkva u Mostaru, kao i nebrojeni verski objekti koji su u posleratnom komunističkom periodu teškom mukom obnovljeni od rušilaštva režima NDH.