Preko crkve lomili duh naroda

MEĐU konstantama u istoriji Srbije je i činjenica da su velike sile i strani zavojevači, kada god su hteli da oslabe političku snagu naroda, napadali Srpsku crkvu. Ovakvih udaraca i izazova kroz vekove bilo je pregršt, a mnogi poznavaoci crkvene istorije i svetskih prilika upozoravaju da ništa drugačije nije ni danas.

Ukidanje Pećke patrijaršije 1766. ilustrativan je primer i dokaz ove teze. Jačanje srpske buržoazije, buđenje nacionalne svesti i sve snažnije oslanjanje na Austriju, kao prirodnog protivnika Osmanskom carstvu, bili su kontekst razloga zbog koga je turska Porta u sadejstvu sa Grcima "fanariotima" formalno ukinula Srpsku crkvu. Ostvarenje viševekovnog sna o slobodi tokom Prvog i Drugog srpskog ustanka, Crkva je dočekala rasparčana i bez centralne strukture, organizacije i vlasti.

Karlovačka mitropolija, po prirodi stvari, preuzimala je ovlašćenja, časti i tradiciju ukinute patrijaršije. Duhovni život severno od Save i Dunava neometano se razvijao, a ovaj proces pratila je i snažna prosvetna delatnost i graditeljski zamah. Karlovački mitropoliti, kao baštinici duhovne tradicije, dodavali su sebi i titulu "patrijarh srpski", ističući time i kontinuitet Srpske crkve.

PROČITAJTE JOŠ -OSAM VEKOVA SPC: Sa Arsenijem u novu otadžbinu

Po ukidanju Pećke patrijaršije, pojačano je administrativno razjedinjenje. Uz Karlovačku mitropoliju, koja je najpre imala autonomni status u Habzburškoj monarhiji - koji će protokom vremena prerasti u neformalnu autokefaliju, posle 1766. godine osamostalila se i crkva u Crnoj Gori, iako duhovna pripadnost vekovnoj duhovnoj tradiciji srpskog naroda nikada nije bila dovedena u pitanje. Sličnim putem kretala se i crkva u Dalmaciji.

Situacija u Beogradskom pašaluku, međutim, bila je znatno drugačija. Crkvenu vlast obavljale su grčke vladike, koje su najčešće doživljavane na isti način kao i turski "civilni" gospodari.

"U onim krajevima našim, koji su ostali pod turskom vlašću, grčke vladike su učvršćivale svoju vlast kojom nisu mogli biti zadovoljni ni sveštenstvo ni narod. Nesigurni u to koliko će dugo ostati na svojim eparhijama, Grci episkopi su, stvarno, bili gramzivi. Da bi došli do novca mnogi od njih nisu birali sredstva. Za njih je pisao Vuk Stefanović Karadžić, da su "dotle doćerali sveštenstvo, da je teško naći popa, koji zna dobro čitati. Oni nikada ne pitaju zna li šta onaj koji hoće da se zapopi, nego samo gledaju može li platiti", piše Đoko Slijepčević u svom kapitalnom delu "Istorija srpske crkve".

Bezbroj je primera nemara, zloupotreba i neprimerenog vladanja grčkih arhijereja u Srbiji. Situacija je bila katastrofalna - manastiri su grcali u siromaštvu, mnogi su i napušteni, sveštenici često nisu imali ni osnovno obrazovanje, a ubiranje crkvenog danka bila je najčešće jedina briga grčkih arhijereja.

"Jedna od tragičnih posledica ukidanja Pećke patrijaršije bilo je i pojačano prelaženje na islam. Nasilje grčkih vladika, malo sveštenstva, pojačan pritisak državnih vlasti i nasilja lokalnih paša, učinili su da su mnogi spas pronalazili u promeni vere", navodi Slijepčević.

Jevanđelje i nacionalna svest, međutim, brižljivo su čuvani i šireni u mnogim oblastima gde su pojedini čvrsti sveštenici ličnim primerom dokazivali da je život po principima Pravoslavne crkve, i pored teških okolnosti, moguć i poželjan. Oni su bili verni čuvari učenja Svetog Save i srpskih svetitelja.

Istoričar Vaso Čubrilović naglašava važnost rezultata delovanja Crkve pod Turcima. Iako neveliki obimom, veoma su bitni u čuvanju nacionalne samosvesti našeg naroda.

"Mada su kaluđeri bili zaostali, nepismeni i neobrazovani, po manastirima se za vreme Turaka sačuvalo i ono malo pismenosti, a ponešto gajila i književnost. Iako se u manastirima u ovo doba ne neguje teologija, ipak se u njima uče osnove hrišćanske nauke i crkvenog bogosluženja. U uslovima u kojima se nalazila Srpska crkva do 19. veka bila je to mala, ali važna pomoć. Ma kako bili zaostali, a njihovi kaluđeri neuki, manastiri će, ipak, učiniti veliku uslugu Srpskoj crkvi. Preko njih je ona održavala veze s narodnim masama, učvršćivala hrišćansko učenje, gajila i širila književnost, osvežavala tradiciju države Nemanjića, piše Čubrilović.

Događaji iz 1804. i 1815, buđenje nacionalne svesti i put ka državnosti srpskog naroda, svoje uporište su imali i u Crkvi. Lokalni sveštenici su preuzeli na sebe obavezu da vode narod ka slobodi i samostalnosti. Ujedinjenje Srpske crkve, međutim, bio je složen proces koji će biti zaokružen tek pun vek kasnije - posle Prvog svetskog rata.