Šumadija, zemlja doseljenika

IDEJA o regionalizaciji Srbije polako ali sigurno postaje jedan od ključnih aduta pojedinih političkih stranaka. Pominju se razne kombinacije, ali niko, bar zasad, ne pominje Šumadiju kao posebnu administrativnu regiju. Možda je to tako zato što mnogima u Srbiji nije najjasnije šta je Šumadija. Na ovo pitanje dobijaju se najrazličitiji odgovori. "Šumadija je od Beograda do Niša", "valjda onaj kraj od Kragujevca do Kraljeva"... Jedna partija, osnovana pre nekoliko godina, koja se nazvala "Zapadna Srbija", osnovala je opštinski odbor u Gornjem Milanovcu, valjda ne znajući da je ovaj grad u Šumadiji. Mnogi žitelji Čačka ne znaju da je pola njihovog grada u ovom delu Srbije, a mnoge zbunjuje podatak da je Jagodina šumadijska varoš, a da Paraćin i Ćuprija to nisu.

Enciklopedijski rečeno Šumadija je najveća subregija srednje Srbije. Njena teritorija u širem smislu obuhvata prostore između tokova Save i Dunava na severu, Velike Morave na istoku, Zapadne Morave na jugu i Dičine, Ljiga i Kolubare na zapadu. Najznačajniji gradovi su Beograd, Kragujevac, Smederevo, Mladenovac, Velika Plana, Smederevska Palanka, Jagodina, Aranđelovac, Topola, Lazarevac, Gornji Milanovac i severni deo Čačka.

ŠUMADIJA je ime dobila po gustim i neprohodnim šumama kojima je bila pokrivena naročito u 16. i 17. veku. Šume su se održale i docnije, a ovaj predeo prepoznatljiv je po njima i danas. U literaturi, putopisima i narodnom predanju iz tog vremena šume su nezaobilazan detalj. Još u 15. veku, putopisac Brokijer, koji je prošao kroz Srbiju, na putu od Palanke do Beograda beleži da je "prolazio kroz vrlo velike šume". U doba kneza Miloša šume su bile toliko guste da "kroz koje gdešto ni pešak nikud nije mogao proći, a toli konjanik". Još jedan putnik (Gerlah), opisujući put od Batočine do Palanke, piše "da nije našao ni traga od naselja i kulture, svuda vlada pustoš, nijedno parče zemlje nije obrađeno, nema nijednog sela".

Švajger, koji je kroz Srbiju prošao 1577. godine, između ostalog kaže da je od Kolara putovao "pustim predelom, retko naseljenim i rđavo obrađenim, da u tri dana nije video više od pet rđavih seoca".

Do pada despotovine, 1459. godine, Šumadija je bila napredan, bogat i poprilično naseljen predeo. To ističu putopisci koji su se u to doba zaticali na ovom geografskom prostoru. Posle pada despotovine prilike su se naglo izmenile. Najezda Turaka, kao i svi ostali događaji koji će se odigravati u Šumadiji, sve do početka 19. veka, usloviće nove migracije šumadijskog stanovništva koje, sklanjajući se ispred Turaka, napušta ognjišta i odlazi na razne strane. Naselja su nestajala, rušene su crkve i manastiri, življa je bivalo sve manje.

Kragujevac kulturni i administrativni centar Šumadije

U GRUPAMA ili pojedinačno stanovnici Šumadije napuštali su zavičaj i odlazili na razne strane: "preko" u Srem, Banat, Bačku i Slavoniju, pa u Bosnu i u druge krajeve.

Pavle Bakić, poznata istorijska ličnost, koji je na Venčacu imao dvore, između 1515. i 1522. godine je "sa mnogim narodom prešao u Ugarsku".

Ovo "prebegavanje" trajalo je do pred kraj 18. veka, pa ga je bilo i docnije, posle 1813. godine. Za vreme austro-turskih ratova (1788. godine) stanovništvo šumadijskih sela Koraćice, Nemenikuća i Rogače prešlo je "preko". Među njima je bio Milovan Vidaković i on, opisujući taj put, između ostalog je zapisao: "Gledimo na sela kroz koja i pored kojih smo prolazili, sva već u travi obrasla, nigde nikoga u njima nema, sve je to otišlo bilo; vinogradi, vrtovi, stanovi, sve je to pusto i u korovu leži". Iseljavanja je bilo i posle 1813. Roditelji poznatog prosvetnog dobrotvora Ilije Milosavljevića - Kolarca, su sa "ostalim seljacima" 1813. godine prebegli "preko", da bi se sklonili ispred turske vojske. Prešli su Dunav i nastanili se u Crepaji, odakle su se docnije povratili na svoja ognjišta.

Kroz Srbiju je 1833. godine prošao i francuski pisac Lamartin i njemu se činilo "kao da je bio usred šuma Severne Amerike". U selima uz Jasenicu održalo se predanje "da je svuda bila pustahija šuma, i da su doseljenici pozivali rođake da dođu i zauzmu zemlje koliko hoće".

- Šuma se morala godinama krčiti i paliti... bila je tako neprohodna, da se danima kroz nju moglo ići a da se sunce ne vidi - govorilo se.

POSLE austro-turskih ratova i poznate Kočine krajine, kada je u Šumadiji postalo snošljivije, počinje priliv doseljenika, naročito posle Karađorđevog ustanka. Tih godina Šumadija, oslobođena, plodna i slabo naseljena, postaje meka za Srbe iz nerazvijenih dinarskih krajeva.

Ovako je sve počelo pre dva veka

Kada pogledamo podatke o poreklu šumadijskog stanovništva, videćemo da među njima ima vrlo malo starosedelaca. U šumadijskim oblastima: Kačeru, Gruži, Lepenici, Kragujevačkoj Jasenici, Smederevskom Podunavlju i Jasenici, Kosmaju i selima u okolini Beograda, krajem 19. veka, ispitano je poreklo 8.894 roda iz 52.475 kuća. Od ovog broja samo su 464 roda s 3.603 kuće bili starosedeoci. Toliko je bilo i stanovnika nepoznatog porekla (470 rodova s 2.464 kuće). Svi ostali bili su doseljenici, s 7.960 rodova i 46.408 kuća. Šumadiju su naselili doseljenici iz skoro svih južnoslovenskih krajeva, a najviše ih je bilo iz dinarskih oblasti.

PROUČAVAJUĆI Šumadince, Jovan Cvijić je pisao da oni neguju "demokratska osećanja i da su svi prožeti ljubavlju prema otadžbini i njihova je osobita osobina: gajiti nadu i veru u budućnost i nikad ne napuštati narodni ideal. Svi se prilagođavaju novim načinima života. Ovde je manje govora, manje pesama i epskih sklonosti nego kod čistih dinarskih ljudi... Seljaci se često odlikuju osećanjem mere, koje ređe imaju njihovi školovani sunarodnici".

- U Šumadiji sam imao najviše prilike da se divim seljacima široke i objektivne inteligencije, koji posmatraju stvari i događaje i daju svoje mišljenje tek kad se potpuno obaveste. Šumadinci pokazuju nesumnjivo znatne sklonosti za nauku, književnost i umetnost jasnoću u posmatranju, živu maštu, polet i oduševljenje - navodio je Cvijić.

Kralj Petar II u šumadijskoj nošnji

Nabrajajući sve osobine Šumadinaca, Cvijić nadalje piše:

- Isto je tako razvijen smisao za komičnim koji potiče od inteligentnog i finog posmatranja tuđih akcija, naročito njihovih pobuda. Sve ono što se ne dopada javno se iznosi šalama, humorom i ismevanjem. Teško onima koji ističu svoje osobine, teško nasrtljivcima i sujetnima... Nijednom od ovih nedostataka Šumadinac neće učiniti milost i progledati mu "kroz prste". Nigde u južnoslovenskim zemljama ne postoji više žive iskrenosti i nigde više sklonosti za ismevanjem. A ova sklonost nikako ne sprečava vrlo živo osećanje zahvalnosti za ukazane usluge, osećanje koje se često preobražava u skoro bezgranično poverenje - zabeležio je Cvijić.

Zanimljivo bi bilo danas napraviti slična istraživanja i uporediti ondašnje s osobinama savremenog Šumadinca.

POTOMCI STANOJA GLAVAŠA

- U SELU Glibovcu, kod Smederevske Palanke, ima oko desetak kuća Đokića koji slave Svetog Nikolu, a potomci su brata Stanoja Glavaša - zapisao je tridesetih godina prošlog veka Borivoje Drobnjaković. - Otac Glavašev, Dimitrije, zbog turskih zuluma je prebegao iz okoline Debra i na putu se zadržavao u nekoliko mesta. Oko tri godine je probavio u jednom selu u okolini Kruševca, gde mu pomru deca. Zbog toga je napustio ovo selo i dođe u Glibovac, gde su mu rođeni sinovi Stanoje i Đoka i kći Stana. Od Stanoja nema potomaka, a od Đoke su Đokići.

ROVČANI IZ ORAŠCA

U ORAŠCU, gde je podignut Prvi ustanak, ima oko 60 kuća Marićevića (mnogi danas imaju druga prezimena).

- Njihovi su preci starinom iz Rovca (Crnogorska Brda), odakle su došli pre Prvog ustanka. Po mestu iz koga su došli, jedan kraj sela se zove Rovački Kraj. Od ove je porodice bio i knez Teodosije, poznata ličnost iz Ustanka. U selu Kusatku ima dve kuće Đakovića, potomaka Miloja Đaka, koji su starinom sa Kosova. U selu Bukoviku ima 15 kuća Popovića, čiji je predak, kaluđer Pahomije, došao iz Hercegovine. Od ove su porodice iz istorije poznati bukovički prota Atanasije i Lazar Arsenijević, - Batalaka - zabeležio je Dobrivoje Drobnjaković.