Hladni rat počeo je još u Ražnju

MINISTARSTVO odbrane SAD poslalo je ovih dana svoje stručnjake u Srbiju da istraže sudbinu 18 pilota “nestalih u akciji” na našem nebu davne 1944. godine. Američki istraživači posetili su i Kruševac da bi razrešili zagonetku sudbine mladog pilota Filipa Bruera koji je zvanično stradao od “prijateljske vatre” u okršaju do koga je došlo kad su američki piloti greškom napali kolonu Crvenoarmejaca, misleći da je reč o nemačkim vojnicima.

Ova potraga neočekivano je obelodanila dugo skrivanu priču o prvim sukobima saveznika koji su najavili Hladni rat. Srbija, na ivici interesnih zona, bila je najveća žrtva.

- Na sudbinu tih nesrećnika, ali i cele Srbije, presudni uticaj imali su tajne službe - kaže istoričar Miloslav Samardžić. - Sovjetski agenti u britanskoj tajnoj službi SOE presudno uticali da London, a zatim i Vašington, odbace Dražu Mihailovića i bezrezervno podrže komunistu Tita. Tek pred kraj rata američka vojna služba OSS pokušala je da to promeni.

OSS otkriva 1944. da SOE koja kontroliše sve Mihailovićeve veze sa svetom krije informacije o nekoliko stotina američkih pilota koje je spasla Jugoslovenska vojska u otadžbini.

- Uprkos ogorčenom protivljenju Čerčila OSS šalje 1944. dve misije u Mihailovićev štab - navodi Samardžić. - “Halijard” se bavi organizovanjem transporta savezničkih pilota u Bari, a “Rendžer” pod komandom pukovnika Mekdauela pokušava da zaustavi komunističko osvajanje Srbije.

Mnoge američke pilote spasli su upravo borci Rasinsko-topličke grupe korpusa Jugoslovenske vojke u otadžbini, ali iz političkih razloga misija “Halijard” je dugo skrivana od javnosti. Ipak, lokalna arhiva otkriva istinu.

- Dvojicu pilota koji su se spustila u atar sela Donji Stupanj četnička komanda ih je poslala višem štabu - zapisao je profesor Bondžić. - Nemački lovci su pucali u sedam Amerikanaca koji su iskočili s padobranima iz zapaljenog aviona i dvojicu ubili. Ovi piloti su svečano sahranjeni uz vojne počasti koje su im priredili četnici. Posle rata, 1946. porodice su ih preuzele i prenele u Ameriku.

Ovakvih sećanja na spasavanje saveznika je mnogo, ali Mihailovićeve borce iz Rasinskog okruga to nije spaslo od hapšenja, čim su Sovjeti ušli u Kruševac. Zajedno s njima hapšeni su i američki oficiri.

- Američka misija “Rendžer” postigla je dogovor s Nemcima da se predaju i oružje predaju Mihailoviću, ali kasno - kaže Samardžić. - Sovjeti su ušli u Srbiju i ustoličili Tita, a Čerčilu koji ga je praktično doveo na vlast, ostalo je da kuka da je prevaren.

Postalo je očigledno da je Zapad izgubio Jugoslaviju i počele su da sevaju varnice koji su planule u ozbiljan sukob 13. oktobra 1944. godine, tridesetak kilometara istočno od Kruševca, tri dana nakon što su četnici Deligradskog korpusa oslobodili varošicu Ražanj od Nemaca i krenuli u susret Sovjetima.

- Pregovori sa Sovjetima nisu pošli u željenom pravcu pa su četnici napustili Ražanj, ali su poslušali njihovu preporuku da gone Nemce prema Varvarinu i Paraćinu - navodi Samardžić. - Kad su u Ražanj 13. oktobra ušli Sovjeti i partizani, saveznički avioni iznenada počinju da bombarduju ovo mesto. Sovjetski general Lasnikov koji je držao govor okupljenom narodu, pokušao je da pobegne, ali je saveznička avijacija pratila i uništila njegov automobil.

Mnogo više žrtava bilo je 7. novembra 1944, na putu od Niša ka Kruševcu. Tada su kolonu 6. gardijskog streljačkog korpusa Crvene armije napadale tri grupe od po 12 američkih lovaca i uništen je veliki broj vozila, a poginuli su komandant korpusa, general Kotov i 31 vojnik, a njih 37 je ranjeno. Devet ruskih s niškog aerodroma odgovorilo je na napad, a u sukobu je srušeno, zavisno od izvora podataka, od dva do čak sedam američkih aviona.

Tada je, najverovatnije, život izgubio i 20-godišnji američki pilot Filip Bruer, koji je krenuo u rat da se bori protiv nacista, a poginuo u okršaju sa saveznicima.