Ukradena istorija: Otimačina duga dva veka

PLjAČKA manastira Mileševe koja u kontinuitetu traje već dva veka školski je primer kako se kulturno blago rastura širom sveta, kaže istoričar umetnosti i muzeolog Dragiša Milosavljević. On je utrošio pet godina na mukotrpna istraživanja i duga putovanja da bi pronašao delove mileševske riznice koji nisu uništeni u mnogobrojnim ratovima i poharama. Ova avantura pretočena u knjigu "Izgubljena riznica manastira Mileševa" koja otkriva da su srpsko nasleđe krčmili i uništavali i Srbi i stranci i saveznici i neprijatelji. Milosavljević, nekadašnji direktor Muzeja u Užicu, kaže da je najveća tragedija da je i srpska baština sačuvana u svetskim zbirkama ovde zaboravljena. - Svi evropski putopisci su do 1688. s divljenjem opisivali Mileševu kao ogroman muzej - kaže Milosavljević. - Kad je u Velikoj seobi 1690. osamdestak monaha napuštalo manastir na 150 tovarnih konja nosili su samo biblioteku i najvredniji deo predmeta iz riznice. U današnjoj Mileševi, nažalost, nalazi se samo jedan originalni predmet iz originalne riznice. Deo mileševske riznice prenet je u manastire u Crnoj Gori i Hercegovini, a deo je nastavio put sa zbegovima i završio u Habzburškoj monarhiji. Najvredniji primerci čuvani su u fruškogorskim i slavonskim manstirima, ali pokazalo se da ni tamo nisu bezbedni.

- Krajem 18. i početkom 19. veka počinje organizovana pljačka svega što je vredelo od kulturne baštine, od ostataka grčkih hramova na Akropolju do blaga srpskih manastira - kaže Milosavljević. - Srpske ćirilične rukopisne knjige imale su na tom tržištu izuzetno visoku cenu i zabeleženo je da su prebogati ruski plemići davali i 150 rubalja za primerak, a toliko je koštala jedna kuća.

Mileševskih knjiga ima svuda po svetu, a pre svega u Sankt Petersburgu u velikoj Giljferdingovoj zbirci, otkriva naš sagovornik. Ona nosi ime po ruskom konzulu u Sarajevu, izuzetnom poznavaocu i ljubitelju knjiga koji ih je sredinom 19. veka odneo na tovare iz srpskih manastira. Međutim, nisu samo stranci trgovali dragocenim srednjovekovnim knjigama, naglašava sagovornik "Novosti".

- U Berlinu, na primer, postoji velika biblioteka koja nosi ime Vuka Karadžića jer ih je on prodavao u velikom broju Nemačkoj i Austriji i Rusiji - kaže Milosavljević (na slici). - Još je Stanoje Stanojević zapisao da je Vuk najviše zaradio na prodaji starih knjiga i da je imao čitavu mrežu sakupljača koji su ih nabavljali. Vukov rad na jeziku je neprocenjiv, ali ni ovo ne sme da se zaboravi.

Najveća pljačka i uništavanje baštine odigrala se u Drugom svetskom ratu na prostoru NDH, koja se prostirala i na teritoriji Vojvodine i Bosne i Hercegovine, gde je tokom rata spaljeno i pokradeno 456 pravoslavnih manastira i hramova. Ni danas se precizno ne zna šta je od srpske kulturne baštine koja je pred Turcima izneta iz Srbije i sačuvana u Austrougarskoj uništeno, a šta pokradeno, jer su registri prvi završavali u plamenu. Veliki deo sačuvanog blaga Mileševe nalazio se u 20 sanduka u skrivnici manastira Krušedol do noći između 24. i 25. maja 1941. kad su ih ustaše odnele u Zagreb. Tek 11. jula te godine deo skupocenog zlatnog posuđa, dragocenih knjiga i slika predat je Muzeju za umjetsnost i obrt.

- Zahvaljujući entuzijazmu nekolicine ljudi, pre svega profesoru Radoslavu Grujiću, deo opljačkanog blaga iz Zagreba je 1945. vraćen u Beograd - kaže Milosavljević. - Međutim, malo je poznato da su komunističke vlasti ponovo veliki deo te naše baštine vratile u Zagreb, u razne muzeje. Tvrdnje da je blago vraćeno fruškogorskim manastirima ne stoje, jer su oni u prvim decenijama posle rata bili u ruševinama.

- Tek krajem osamdesetih i Srbi i Srpska crkva počinju ozbiljnije da se bave sudbinom opljačkane baštine i ona se delimično vraća u vlasništvo SPC - kaže Milosavljević. - Međutim, raspad Jugoslavije donosi još jedan pogrom nad srpskom kulturnom baštinom, uključujući i onu koja je spasena za vreme velikih seoba i vraćena u manastire. Ona se ponovo varvarski pali i pljačka.

Ipak, deo srpske baštine je spasen i prenesen u Srbiju, ali sada se ponovo vraća Hrvatskoj.

- Beliko je pitanje šta od materijala predstavlja blago koje je iz Srbije opljačkala još NDH - kaže Milosavljević. - Bojim se da ljudi koji se time bave nemaju pojma o ovoj problematici i da ih ona uopšte ne zanima. Za razliku od drugih država mi niti imamo instituciju koja brine o baštini u inostranstvu, niti potražujemo svoje dragocenosti. Ako se tako odnosimo prema svom kulturnom blagu, ne treba da se začudimo ako nam svet jednog dana kaže da ga i ne zaslužujemo.

BRITANSKI PUTNICI

VIŠE od 20 izuzetno vrednih srpskih srednjovekovnih rukopisa nalazi se u Velikoj Britaniji, od kojih su najpoznatiji primerci u biblioteci Čestera Bitija u Dablinu, koji potiču iz opljačkanog blaga Narodne biblioteke. Britanska imperija je imala dobre odnose s Otomanskom imperijom, pa su "putnici" s Ostrva često obilazili pravoslavne manastire odakle su donosili vredne srednjovekovne knjige. Tako je čuveni kolekcionar Kurzon ostavio svedočanstvo da je 1837. posetio Hilandar gde, kako je zapisao, monasi uopšte nisu cenili "te stare knjige" koje su mu poklanjali, a on im je zauzvrat dao milostinju.

- U Nacionalnu biblioteku u Londonu tako je možda stiglo i izuzetno vredno četvorojevanđelje serskog mitropolita Jakova, iz doba cara Dušana - podseća Vladimir Davidović.

CRNO TRŽIŠTE UMETNINA