EKSPLOATISALI PRIRODNA BLAGA, A NIŠTA NISU ULAGALI: Kako su vlastodršci iz Zagreba ekonomski zapostavljali srpske krajeve

PRIVREDNI razvoj srpskih krajeva je bio sporan u čitavom periodu socijalističke Hrvatske. Posle Drugog svetskog rata, većina srpskih naselja dočekala je slobodu u izuzetno lošem stanju, bila su porušena i spaljena.

Foto arhiva

Jedan deo tog problema rešen je kolonizacijom ili iseljavanjem odmah po završetku rata. Politika investiranja u hrvatske krajeve, skroz zapostavlja srpske. Kao što je već navedeno, zbog takvog odnosa grupa srpskih ministara je podnela ostavke na svoje funkcije. Međutim, takvu praksu su hrvatski rukovodioci nastavili i posle toga, pa se na primer 1952. godine konstatuje, da ima pojave gladi u tim mestima. Sredstva tadašnje planske privrede su centralizovana i to je davalo određene rezultate, ali usmeravanja su ipak zavisila od političkih moćnika.

Po rezonima tadašnjih hrvatskih vlastodržaca, krajevi u kojima je živelo srpsko stanovništvo nisu imala nikakvu razvojnu perspektivu. Zbog takvog pristupa nisu bili zahvaćeni značajnim investicijama, a razvojni jaz između srpskih i hrvatskih krajeva se uvećavao. Ne sporeći teško istorijsko nasleđe nerazvijenosti, koje je zatečeno u srpskim krajevima Hrvatske, svi podaci govore o raznovrsnom geografskom položaju i značajnim prirodnim resursima koje su posedovali ovi krajevi. Sve to navodi da ne može da se prihvati "opravdavajuća" teza o neperspektivnosti srpskih krajeva, čije su namere bile njihovo zapuštanje, odnosno gašenje.

To je vreme kada čitava Jugoslavija doživljava snažnu deagrarizaciju. Mnoštvo stanovništva se iselilo iz poljoprivrednih naselja u industrijske uglavnom urbane regije. Odlazak i zapošljavanje u urbanoj sredini značio je, između ostalog, povećanje standarda, što je naročito izazvalo iseljavanje iz ruralnih sredina. Srpska naselja, naročito, u planinskim krajevima, kakvih je bila većina, time doživljavaju snažnu depopulaciju. Iz seoskih naselja, koja su bila daleko od gradskih, a bez elementarne infrastrukture stanovništvo je brže odlazilo. Sela koja su bila bliže gradovima opstajala jer se u njima formirao sloj radnika-seljaka. Uprkos svemu što je uticalo na iseljavanje, osnovni razlog što su srpski krajevi ostali nerazvijeni punih 45 godina je politika hrvatskog rukovodstva.

VLADIMIR Bakarić će i sam 1960. godine priznati činjenicu, koju je godinama do tada negirao, podrazumeva se i srpski poslušnici, te je istakao sledeće: "Sve naše dosadašnje tendencije bile su takve da su zapuštale nerazvijene krajeve. Tako je djelomično tendencija i danas". Iz citata je vidljivo da je presednik hrvatske vlade priznao 15 godina posle rata da su sve razvojne tendencije zapuštale srpske krajeve ali tada, na već uhodan način, obećava da se mora pokrenuti sad i to. Takav odnos i neispunjena obećanja proizvodila su političko nezadovoljstvo u srpskim krajevima.

Vladimir Bakarić, Foto arhiva

Kada je Josip Broz 5. oktobra 1967. godine obilazio Liku, Kordun i Baniju gde je obavio razgovor s lokalnim vlastima čuo je i izveštaje o pravom stanju.

Među onima koji su dočekali Broza bio je istaknuto partizansko ime sa Korduna general dr Gojko Nikoliš.

Zbog zbijenog rasporeda posete, Nikoliš nije uspeo taj dan da se obrati Josipu Brozu i iznese svoja zapažanja.

Shvativši da je disproporcija između razvijenih i nerazvijenih bila posledica nedovoljne brige o srpskim krajevima, iz kojih se samo uzimalo, a nije ulagalo, Gojko Nikoliš se pismom obratio 15. oktobra 1967. godine Josipu Brozu Titu i 17. oktobra iste godine Vladimiru Bakariću.

Josipu Brozu on, između ostalog, ističe: "Osim nove magistrale Karlovac - Plitvice i modernizacije transverzale Karlovac - Sisak, sve ostale ceste ostale su onakve kakve ih je sagradila Austrija, s tim što su iste za poslednjih 20 godina posle rata eksploatisane do te mere da su danas neprohodne osim za teška vozila". Gojko navodi da ljudi pitaju: "Iz naših krajeva su godinama eksploatisane šume i rude i odatle stvorena značajna akumulacija. Shvatam potrebu te akumulacije. Ali zašto od te akumulacije nisu nam popravljene i renovirane barem ceste koje su nam glavni preduslov daljnjeg samostalnog razvitka?" Dalje konstatuje "Treba naime imati u vidu da od ukupne akumulacije koja je iz kordunskih izvora stvorena na nivou federacije i republike nije u ova sela vraćeno ništa osim izgradnje škola i nešto industrije, koja učestvuje sa jedva 9% u društvenom proizvodu. Elektrifikacija, ukoliko je do danas sprovedena, financirana je većim delom iz samodoprinosa i dobrovoljnim radom meštana, dok su manji deo troškova pokrile komune, odnosno fond za nerazvijena područja. Veoma nizak nivo proizvodnje uticao je da danas imamo pred sobom teške probleme u prosveti, kulturi i zdrastvu. Nepismenih ima 30%, stanje prosvećenosti je vrlo nisko. Opšta kultura je u nekim aspektima, čak je i nazadovala u uporećenju sa predratnim stanjem; danas više nema čitaonica, novine se retko čitaju, a još ređe knjige... U zdrastvenom pogledu patologija ovog kraja još uvek nosi karakteristike zaostalog područja: visoka smrtnost odojčadi; porođaj van zdrastvenih ustanova; nedovoljna razvijenost omladine; odatle visok procenat nesposobnih za vojsku; crevne i parazitske bolesti; avitaminoza kod dece i odraslih".

Foto arhiva

GOJKO Nikoliš zatim objašnjava o ambulanti izgrađenoj 22 godine posle oslobođenja u Sjeničaku "Ja sam Vam naveo ovaj slučaj sa sektorskom ambulantom u ustaničkom selu Sjeničaku samo zato da bih vam ilustrovao, prvo, kolika je bila nebriga šire zajednice (Republike) prema ustaničkim krajevima u vreme kada je šira zajednica morala voditi takvu brigu i defakto je vodila u drugim sdučajevima..." Gojko kritikuje sistem raspodele sredstava. "Međutim, ono što je, po mom shvatanju, duboko nepravilno i što direktno pogađa nerazvijene krajeve jeste kriterijum po kome republike ovu raspodelu vrše.

NAGRADA ZA USTAŠLUK

POSLERATNI planovi Vlade Hrvatske forsirali su određene privredne "prioritete" i u potpunosti zaobilazili srpske krajeve. To nije podrazumavalo obnovu starih značajnih fabrika, koje nisu bile locirane u tim područjima, nego se radi i o podizanju novih fabrika. Pored toga predeli naseljeni Srbima bili su potpuno izuzeti od elektrifikacije. I golim okom je bilo vidljivo da preovladava politička a ne ekonomska logike. Zbog toga je došlo do žestokog sukoba između srpskog ministra i Vladimira Bakarića. Žugić je tražio da se jedna od dve vojne fabrike izgradi u srpskom mestu Korenica. Bakarić na to nije pristao, nemajući ekonomske argumente, navodio je političke razloge, a to su da su Srbi za vlast, pa da ih ne treba pridobijati, a da Hrvate na taj način treba pridobiti.

Tito i Bakarić, Foto arhiva

Tako je izgrađena vojna fabrika umesto u Korenici, u Ličkom Osiku. To je poznata fabrika "Marko Orešković". Rade Žigić je taj potez nazvao nagradom za ustašluk. Spor je izbio i oko prioriteta elektrifikacije koja je bila predviđena državnim planovima. Videvši da sve, ipak, odlazi mimo srpskih krajeva, Stanko Opačić, ministar građevinarstva, na svoju ruku, sprovodi elektrifikaciju u Vojniću i Tušiloviću. Zbog toga je bio žestoko napadan i kritikovan.

Naime, da bi Republika mogla dodeliti ova sredstva komuni, dotična komuna mora osigurati istu količinu sredstava, komuna koja nije u stanju da participira ne može dobiti ništa"... "Iz ovog nepobitno izlazi da sadašnji kriterijum raspodele u zdravstvu favorizuje razvijene, a prikraćuje nerazvijene, konzervišući njihovu nerazvijenost i produbljujući stalno trajno razlike između razvijenih i nerazvijenih. S obzirom da se stepen nerazvijenosti krajeva, više ili manje, baš poklapa sa stepenom učešća u NOR-u, onda su i političke posledice do kojih dovodi ovakav sistem raspodele više nego očigledne. Slična je stvar i sa Fondom za nerazvijene krajeve o kojima ste imali prilike čuti i u razgovoru u Topuskom. I njegovo se spuštanje do nerazvijenih komuna uslovljava sa participiranjem tih istih komuna". O uzrocima, između ostalog, ističe: "Kad je reč o zaostalosti Like, Korduna i Banije, onda ne mislim ni malo da potcenim istorijske uzroke, niti činjenicu teških razaranja i gubitaka u krvi za vreme NOR-a. Ali isto tako mislim da nema nikakvog smisla danas insistirati samo na tim uzrocima, a da se ne pogleda otvoreno u oči i drugim koji su i novijeg datuma i koji leže u posleratnoj politici šire društvene zajednice prema pomenutim krajevima...

General Gojko Nikoliš, Foto arhiva

U najnovijem periodu, posle reforme, Kordun, Lika i delomično Banija našli su se u položaju da po trnju privredne reforme, treba da trče bosonogi uporedo sa onima koji su se prethodno dobro obuli. Ne mogu se oteti osećaju, da je strpljivost ovog naroda, na koju se toliko pozivalo, u stvari izigrana...

Meni također izgleda verovatnije da šira zajednica, u prvom redu SR Hrvatska nije pokazala dovoljno razumevanja i dobre volje da se problemi Korduna, Like i Banije brže rešavaju". Zatim ističe što oni traže: "Ne traže fabrike. Njihova koncepcija razvitka jeste, čini mi se, danas vrlo jasno definisana, skromna i realna.

Ona se svodi na tzv. infrastrukturu, ceste i elektrifikaciju".

ULAGANjE u nerazvijene krajeve je dr Vladimir Bakarić objašnjavao metodom grejanja kocke leda, što je izneo na svečanoj sednici CK SKH održanoj 30. septembra 1967. godine.

Ovaj čuveni način analogije sa kockom leda dr Gojko Nikoliš kritikuje, ne sviđa mu se, što navodi u pismu upućenom dr Vladimiru Bakariću. Kakva je bila situacija u srpskim regijama najilustrativnije vidimo i iz referata predsednika opštine Vrginmost, koji između ostalog ističe: "Oslobođenje zemlje dočekali su desetkovani i s iscrpljenim stanovništvom, razorenom privredom, popaljenim selima i uništenim stočnim fondom.

Tito, Bakarić i Krajačić, Foto arhiva

Kuda god se prolazilo kroz srpska sela nailazilo se na zgarišta popaljenih kuća, na golo, boso i ojađeno stanovništvo, bez prežne stoke, bez poljoprivrednog oruđa i mnogih drugih neophodnih sredstava za ekonomski oporavak. Posleratna obnova u srpskim selima bila je mukotrpna i trajala je, ne dvije-tri godine kao u drugim krajevima nego deset do dvadeset godina po završetku rata. Posljednje ratne bajte u kotaru Vrginmost zamjenjuju se kućama od čvrstog materijala tek 1970 godina".

Zapravo desio se apsurd, da je Hrvatska bila među najrazvijenim republikama, a srpske etničke teritorije u njoj među najnerazvijenim u čitavoj Jugosdaviji.

U planskim dokumentima između 1951. i 1959. godine nije bilo posebnog regionalnog usmeravanja sredstava za brži razvoj privredno nedovoljno razvijenih krajeva. U razdoblju od 1959. do 1965. godine u sklopu nedovoljno razvijenog područja Jugoslavije, iz Hrvatske su se našli sledeći kotari (srezovi): Gospić, Zadar, Makarska, Virovitica, Dubrovnik i Jadranski otoci, te područje Korduna, Banije, kao i delovi kotara Sisak i Karlovac. Iz navoda je vidljivo da većina srpskih teritorija iz Hrvatske spada u nerazvijena područija (Lika, Kordun, Banija, delovi Dalmacije, Slavonije itd. Delovi kotara Siska, Karlovca, Zadra, Virovitice, bile su pre svega srpske regije). Od 1966. do 1990. godine status privredno nedovoljno razvijenog kraja je imalo 13 opština.

To su: Donji Lapac, Vojinić, Dvor, Titova Korenica, Gračac, Vrginmost, Kostajnica, Glina, Benkovac, Obrovac, Slunj, Drniš i Sinj. Taj status je od 1971. godine dobila opština Otočac i Đakovo, a od 1976. i opština Gospić. Opština Knin imala je status privredno nedovoljno razvijene opštine u periodu 1966. do 1975. godine, a od 1976. godine, taj status je imala samo Bukovica. Takođe, status privredno nedovoljno razvijenog kraja od 1971. do 1975. godine imale su opštine Grubišino Polje, Podravska Slatina, Orahovica, Birovitica, Našice, Donji Miholjac, Garešnica, Duga Resa s tim da je opština Grubišino Polje stekla taj status ponovo od 1981. godine. Iz priloženog je vidljivo da su opštine s značajnim udelom Srba spadale u red nerazvijenih.

Foto arhiva

VOĐENA je politika koja je održavala nerazvijenost u ovim krajevima, uprkos obaveza navedenih i u svim političkim dokumentima. Ovo je bilo utvrđeno kao obaveza čak i Ustavom SR Hrvatske iz 1974. godine, ali nikad nije realizovano. Zbog toga su srpske etničke teritorije imale niži nivo društveno-ekonomske razvijenosti od proseka Republike Hrvatske. U 11 opština u kojima su Srbi imali apsolutnu veđinu, na njih je otpadalo, u odnosu na celu Hrvatsku 12,4% površine, 4,1% stanovništva po popisu iz 1981. godine. U tim opštinama narodni dohodak je iste godine iznosio 2,2% , a 1989. 2,1% , u odnosu na celu Hrvatsku. Po obračunu narodnog dohotka per kapita (po glavi) za 1981. koji je izračunao akademik Kosta Mihajlović, prosečni narodni dohodak po stanovniku u Hrvatskoj 1981. godine iznosio je 114.660 dinara ili 28,2% iznad jugoslovenskog proseka.

Dohodak Hrvata u Hrvatskoj bio je 114.461 dinar po stanovniku, što je bilo ravno republičkom proseku. Dohodak Srba u Hrvatskoj, iznosio je 98.906 dinara po stanovniku ili 13,7% ispod proseka Hrvatske i proseka Hrvata iz Hrvatske. Srbi u Hrvatskoj imali su 1981. godine najniži per kapita dohodak među svim nacionalnostima republike. U 1981. godine 51,9% Srba u Hrvatskoj, a 31,8% ostalog stanovništva te republike bilo je svrstano u tri najniže dohodovne grupe... Te iste 1981. godine bilo je 66,8% Srba u Hrvatskoj nastanjeno u opštinama u kojima je narodni dohodak po stanovniku bio ispod republičkog proseka. Ovi podaci pobijaju tvrdnju da su Srbi u Hrvatskoj bili privilegovani.

Na osnovu izloženih podataka o prirodnim resursima, može se tvrditi da nije bila reč o prirodno nepovoljnim područjima i da je navodno u te krajeve bilo nerentabilno ulagati. Rukovodstvo Hrvatske je samo iz ovih krajeva uzimalo a veoma malo ulagalo, to potvrđuju ekonomski pokazatelji. Razvoj Hrvatske se odvijao shodno planovima hrvatskog rukovodstva, a srpsko stanovništvo se iseljavalo u jače hrvatske privredne centre.

Određena pomoć, davanja posebnih sredstava je bila donekle intenzivirana poslednjih deset godina postojanja Jugoslavije. Pre svega zato što je to postao politički problem, a rukovodstvo Hrvatske ga više nije moglo prikrivati. Međutim, to je bilo, uveliko kasno, jer je već u tom momentu bio ostvaren hrvatski plan, srpski krajevi su bili poprilično iseljeni.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije