Beogradske priče: Stara duša jednog grada

KADA bi Beograd bio Tokio, Atina, London ili Pariz, spomenici koji u njemu postoje vekovima i pričaju suštinu njegovog identiteta bili bi istaknuti, osvetljeni i posećeni, ako ne od strane mnogobrojnih stranih turista, a onda makar od samih Beograđana. Možda zato Beograd i nema slavu pomenutih gradova, jer, za razliku od njih, on svoje brže zaboravlja nego što ih pamti.

Mesto koje predstavlja srednjovekovnu dušu i suštinu grada otkopano je krajem sedamdesetih godina, a sada je nemarno ostavljeno u zapećku svih gradskih dešavanja.

Ostaci Mitropolitskog dvora, poput "čardaka ni na nebu ni na zemlji", "vise" između Gornjeg i Donjeg kalemegdanskog grada. Pored njih, nekada je bio Hram Uspenja Presvete Bogorodice, najvažniji srpski srednjovekovni saborni hram nastao još u 11. veku.

Do ovog mesta se češće skotrlja neki odronjen kamen sa gradskih zidina ili prazna pivska konzerva nemarnog posetioca nego što se pojavi makar neki zainteresovani Beograđanin čiji koren potiče upravo odavde.

DVOR I HRAM

MITROPOLITSKI dvor je reperna tačka srednjovekovnog Donjeg grada, kao i Hram Uspenja Presvete Bogorodice, pa je tako, ovo mesto još u prvoj polovini 14. veka, bilo veoma poznato. U tu crkvu je dolazila i žena kralja Milutina Simonida da se pokloni ikoni Bogorodice koja je smatrana čudotvornom.

O svemu ovome razgovaramo sa arheologom dr Markom Popovićem, čovekom koji je otkrio ovo nalazište podno Gornjeg grada još kasnih sedamdesetih godina prošlog veka.

- Znamo da je ta crkva u doba despota Stefana bila dograđena - kaže dr Popović.- Važno je i to da je tada, 1402. godine, Beograd prvi put postao srpska prestonica. Despotov ktitorski natpis se nalazio nad portalom crkve, a u to vreme je dograđena i pevnica. Crkva je dobila oblik koji je pripadao moravskoj školi.

Do danas su ostali značajni delovi Mitropolitskog dvora, ali od crkve, koja se nalazila odmah do njega, nije ostao ni kamen na kamenu. Dr Popović i njegovi saradnici ipak znaju mnogo o izgledu hrama.

- Postoje sačuvane gravire iz doba kada je Otomanska imperija osvojila Beograd 1521. godine i sa njih jasno čitamo da je crkva imala kupolu i zasvedeni trem. Međutim, Turci joj menjaju namenu odmah posle pada grada - Sulejman je pretvara u džamiju. Dotadašnji srpski saborni hram pretvoren je u prvu islamsku bogomolju koju su zvali i Careva džamija.

Kasnije, u doba austrijsko-turskih ratova od 17. veka crkva je dosta stradala. Građevinu je dotukao sukob ove dve carevine od 14. avgusta 1717. godine, kada je eksplodiralo tursko skladište baruta u Donjem gradu. Posle osvajanja grada novi hrišćanski vladari su ove ruševine prozvali Stara zarušena crkva.

- Austrijanci tada počinju rekonstrukciju Beogradske tvrđave, a zajedno sa njom i nivelisanje, koje je bilo fatalno po Donji grad - dodaje dr Popović. - Do tada je taj deo bio pod nagibom, a priobalni pojas vodoplavan, pa su tako zasekli deo padine koji je sada u zaleđu ostataka Mitropolitskog dvora i deo materijala su nasuli uz priobalje. Tako su formirali plato Donjeg grada. Do tada ovaj deo nije bio ravan, kako smo na to sada navikli.

Od tog doba Austrijanci su ovo polje koristili za egzercir, odnosno uvežbavanje vojske, tu su bile artiljerijska i pešadijska kasarna, različita vojna skladišta, arsenal, pekara... Pošto su ostaci stare crkve smetali na uzvišenju iznad platoa, ceo breg na kojem se nalazila je skinut, pa do danas čak ni temelji tog zdanja nisu ostali.

U zaleđu crkve ostao je Mitropolitski dvor, koji je pošteđen konačnog razaranja, ali je ostao zatrpan ogromnim slojem zemlje, bačene niz padinu prilikom uređivanja Gornjeg grada. Tako je reljef koji danas vidimo na Kalemegdanu zapravo rezultat austrijskih zemljanih radova od 1720. do 1730. godine.

- Na tom prostoru Austrijanci su podigli niz objekata, pa zato tamo sada nemamo nijednu srednjovekovnu građevinu - dodaje dr Popović.

- Istovremeno je deo Gornjeg grada sravnjen do nivoa takozvane zdravice, i tako je uništeno značajno srednjovekovno nasleđe.

MODERNO ISKOPAVANjE

KRAJEM sedamdesetih postojala je padina koja se s Gornjeg spuštala na Donji grad. Naš sagovornik je počeo istraživanje tragom zidova čiji vrhovi su se videli s površine.

- Bilo je to 1977. godine, pomislio sam da su to fortifikacije. Zasekli smo padinu i imali sreću da naiđemo na dobro očuvane zidove i portal. Bio je to povod za ozbiljna istraživanja prostora nasutog oko 1720. godine, i taj ogroman posao trajao je, s prekidima, punih 15 godina. Otklonili smo 20.000 kubnih metara nasipa. Tada smo vratili i srednjovekovni reljef i nekadašnje uzvišenje na kojem se nalazila crkva.

Posle takvog posla, danas bismo mogli tačno da ocrtamo siluete celog hrama. Stručnjaci imaju tačan uvid u to kako je izgledala najvažnija srpska srednjovekovna crkva u Beogradu, kao i koje je veličine bila. Na jednom od planova grada iz 1689. jasno se vide dve crkve, od kojih je jedna bila sa polukružnom pevnicom i apsidama, što nas upućuje na Hram Uspenja Presvete Bogorodice. Drugi putokaz koji arheologe vodi ka reprodukciji izgleda crkve ima još slikovitiju priču.

- Početkom 16. veka Beogradskom mitropolijom upravljao je vladika Maksim Branković. Beograd je u tom trenutku bio prilično nesigurna enklava i mitropolit je odlučio da središte Mitropolije premesti na Frušku goru, gde je imao jako hrišćansko zaleđe. Podigao je Krušedol s ciljem da to bude episkopski hram. Preseljenje je obavljeno oko 1515. godine, a razložno je pretpostaviti da je vladika Maksim gradio svoj hram po izgledu na svoju bivšu katedralnu crkvu u Beogradu.

Tako, kada se prenese projekcija crkve iz manastira Krušedol na ovaj prostor, dobijamo otprilike izgled izgubljene najvažnije crkve Beograda.

ISCELjUJUĆA VODA

TOKOM 15. i početkom 16. veka u Crkvi Uspenja Presvete Bogorodice nalazile su se mošti Svete Petke. Kneginja Milica je uspela da ih prenese iz bugarskog Trnova ovde, a despot Stefan je naredio da budu u tadašnjoj srpskoj crkvi, kojoj je bio i ktitor, jer je pomogao njenu obnovu.

- Po svemu sudeći, voda sa izvora bila je sprovedena cevima do Mitropolitskog dvora, čije ostatke i sada vidimo. U dvorskoj sali nalazila se fontana kroz koju je prolazila voda. Proticala je u kamenu posudu i ulazila u zidanu cisternu koja se nalazila između Mitropolitskog dvora i istočnog zida Crkve, kod oltara. Baš na tom mestu bile su i mošti Svete Petke.

Stojimo pored dr Popovića koji nam jasno pokazuje raspored prostorija u srednjovekovnom Mitropolitskom dvoru. Hodamo prostorom gde je bio dug, zasvođen hodnik, vidimo mesto dotoka svete vode. Magija predaka otkrivena je ovde, na mestu najvažnijeg beogradskog srednjovekovnog pravoslavnog kompleksa, o kojem naši sugrađani uglavnom ne znaju ništa.

- Postoje projekti koji podrazumevaju delimičnu rekonstrukciju Mitropolitskog dvora - objašnjava naš sagovornik. - Mi imamo jasnu viziju i ostatke podruma i prvog nivoa do tavanice. U tom nivou su značajne prostorije, velika sala i ulazni hol. Tako bi se u Donjem gradu pojavila jedina srednjovekovna zgrada koja bi mogla da posluži kao izložbeni prostor, ali i kao eksponat koji najrečitije govori o dobu kada je nastala. U takvom muzeju bili bi izloženi mnogobrojni predmeti koje Beograd čuva još iz srednjeg veka.

Na mestu nekadašnjeg hrama posvećenog Bogorodici i njenom uspenju nema više ničeg. Čak je i kamen iz starih temelja izvađen, ali su ipak naši arheolozi od dve metalne šipke napravili krst i obeležili mesto na kojem je, sigurno pre pet vekova, bio oltar.

Bio je tu i znatno ranije.

Dovoljno da sećanje na njega "dostojanstveno" čuvaju dve ukrštene metalne štangle.

KAPIJA KARLA ŠESTOG

DONjI grad Beogradske tvrđave krasi još jedna posebna građevina koja je po mnogo čemu jedinstvena na Balkanu. To je Kapija Karla Šestog, koja je delo čuvenog arhitekte Baltazara Nojmana.

Nojman je bio autor mnogih važnih zdanja u Evropi, pa je njegov autoritet bio toliko uvažen da je nekada njegov lik bio na novčanici od 50 nemačkih maraka.

Kako nam je objasnio dr Marko Popović, ova kapija je jedini objekat koji je Nojman napravio na drugoj obali Save i Dunava, napuštajući centralni deo Evrope i silazeći na Balkan.

- Iskusni arhitekta zatekao se u vojsci princa Eugena tokom pohoda na Beograd, kada su Austrijanci potisnuli Turke posle velike pobede 1717. godine - kaže dr Popović. - On je oko 1719. godine bio u Beogradu i gotovo je izvesno da je, pored Karlove kapije, projektovao i Rimski bunar.

Ulaz u Rimski bunar nalazi se na Gornjem gradu, a građevina dopire do oko 60 metara dubine. Do nivoa vode vodi spiralno upleteno stepenište od 212 stepenika, dok drugi, odvojen splet vodi naviše.

- U Orvijetu u Italiji postoji slično rešenje sa dvostrukim stepeništem - objašnjava dr Popović. - Izvesno je da je tamo našao inspiraciju, a da je ovde realizovao na vrlo sličan način. Tako je Nojmanov "barokni" potpis ostavio trag na Beogradskoj tvrđavi, možda i više nego što su stručnjaci prvobitno pretpostavljali.